Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы 15 наурызда Атырау қаласында өткен Ұлттық құрылтайда жастарды зиянды әдеттерден аулақ болуға шақырған еді. Президент бұл жиында сөйлеген сөзінде соңғы кезде, әсіресе жастар арасында көп таралған вейптің қаупін баса айтты.
«Өткен Құрылтайда балалар мен жастардың денсаулығына, демек, ұлтымыздың болашағына орасан зиян келтіретін вейптердің таралуына қарсы жүйелі шараларды қолға алу қажеттігін айттым. Қазір Парламентте вейптерді әкелу, өндіру және сату үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын заң жобасы қаралуда. Бұл қадам жаңадан пайда болған инфекцияның таралуын айтарлықтай төмендететініне сенімдімін», – деді Мемлекет басшысы.
Осыған орай, сәуір айында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды. Заң Қазақстан Президентінің заңдық және қаржылық қорғау жүйесін енгізу, медицина қызметкерлерінің жауапкершілігін арттыру, сондай-ақ құрамында никотин бар заттардың жастар арасында таралуының алдын алу және оған қарсы күрес жөнінде жүйелі шаралар қабылдау туралы тапсырмаларын іске асыруға бағытталған.
ВЕЙПИНГКЕ ҚАРСЫ ҚАНДАЙ ЖАЗА ҚОЛДАНЫЛМАҚ?
Заң шегуге болмайтын темекі өнімдерін, вейптерді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды сату мен таратуға, оларды жарнамалауға тыйым салуды белгілейді (ресми жарияланғаннан кейін 60 күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
Сонымен қатар, медицина қызметкерлерінің кәсіби жауапкершілігін сақтандыру енгізілді (заң ресми жарияланғаннан кейін 6 ай өткен соң қолданысқа енгізіледі).
Медицина қызметкерлерін қолдауға бағытталған түзетулер қабылданды:
- Балалары үшін тұрғылықты жері бойынша мектепке дейінгі ұйымдардан басым орындар алуға, кәсіптік қызметке заңсыз араласудан және кедергілерден қорғауға, мамандығын құрметтеуге, медициналық мамандық бойынша әскери қызметке немесе мерзімді әскери қызметке шақырудан кейінге қалдыруға құқығы берілген;
- Мемлекеттiк награда – «Қазақстанның еңбек сіңірген дәрiгерi» құрметтi атағы тағайындалды;
- Қажетсіз есеп берулер мен ақпаратты ұсынудан босату үшін денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган енді медициналық қызметкерлер толтыруға міндетті құжаттардың тізбесін бекітетін болады;
- Ауылдық елді мекендерге кемінде 5 жыл мерзімге жұмысқа келген тапшылық мамандықтары бойынша медицина қызметкерлеріне ең төменгі жалақының жүз еселенген мөлшерінде біржолғы ақшалай төлем беріледі.
Түзетулер Қазақстанда вейптерге (немесе «бір рет қолданылатын» деп аталатындарға), оларға арналған сұйықтықтарға, шайнауға және соруға арналған темекіге (snus) тыйым салады.
Қолданыстағы «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекске сәйкес:
- Электронды тұтыну жүйелері – никотинді электронды жеткізу жүйелері және никотин емес өнімдерге арналған электрондық жеткізу жүйелері – электрондық технологияны (батареяны) пайдалана отырып, құрамында никотин бар немесе онсыз жылу сұйықтығын (картридждерде, резервуарларда және басқа контейнерлерде) пайдаланатын құрылғылар (электрондық темекілерді қоса алғанда), басқа химиялық заттар, пайдаланушы дем алатын аэрозоль түзетін хош иістендіргіштер.
- Шегуге болмайтын темекі өнімдерін, электронды тұтыну жүйелерін (вейптар), хош иістендіргіштер мен оларға арналған сұйықтықтарды сату және тарату:
– 200 АЕК (2024 жылы 738 400 теңгеге дейін) мөлшерінде айыппұл салуға немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, не 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тартуға, не 50 тәулікке дейін қамауға алуға жазаланады.
- Шылым шекпейтін темекі бұйымдарын, электронды тұтыну жүйелерін (вейптар), хош иістендіргіштер мен оларға арналған сұйықтықтарды әкелу, өндіру:
– 2 000 АЕК (2024 жылы 7 384 000 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, не 600 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тартуға, не 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не сол үшін бас бостандығынан айыруға, мүлкін тәркілеумен жазаланады.
- Сату, тарату, импорттау, өндіру, егер олар мынадай топпен жасалса:
– қылмыстық топ жасаған болса;
– ерекше үлкен көлемде табыс алумен байланысты болса;
– бірнеше рет жасалған болса, бес мың АЕК (2024 жылы 18 460 000 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, не 1 200 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не бас бостандығын шектеуге, 5 жылға дейінгі мерзімге немесе мүлкі тәркіленіп, сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ЖАҢА ЗАҢ КҮШІНЕ ЕНДІ
Қазақстандықтардың темекі өнімдерін тұтыну проблемасы көптеген жылдар бойы өзекті мәселе екені анық. Әсіресе, жасөспірімдер мен жастар арасында темекіге құмарлық өршіп тұр. Вейпинге толық тыйым салынғанына қарамастан, электронды темекі шегушілер саны жыл сайын артып келеді.
2024 жылы сарапшылар жастарға арнайы бағытталған жаңа темекі өнімдерінің таралуын шектеуге шақырды. Осыған байланысты Қазақстанда ерте темекі шегумен күресу бойынша белсенді шаралар қабылдануда. Маңызды бастамалардың бірі шекпейтін темекі өнімдерін, оларға арналған вейптерді, хош иістендіргіштер мен сұйықтықтарды сатуға, таратуға, оларды жарнамалауға толық тыйым салу болды.
Вейпстер 2018-2022 жылдар аралығында тарай бастағанын және дәстүрлі қарапайым темекіден нарықтағы жетекші рөлді иеленгенін атап өткен жөн. 2023 жылдан кейін қарапайым темекі шегетін мектеп оқушыларына қарағанда вейп пен қыздырылған темекі өнімдерін тұтынатын мектеп оқушылары алты есе көбейген.
Нарықта электронды тұтыну жүйелерінің пайда болуымен қазақ жасөспірімдерінің арасында жаңа тенденция айқын пайда бола бастады, бұл – әртүрлі никотин өнімдерін біріктіріп қолдану. Жасөспірімдер арасында кәдімгі темекі шегу тәжірибесі, вейпинг тәжірибесі сияқты кең таралмағанымен, тіркелді және темекі шегуге тырысқандардың саны сандық түрде артып келеді.
Пандемиядан кейін қазақстандық вейп нарығы 300 есеге жуық өсті.
«2018-2022 жылдар аралығында HBSC зерттеуінің екі кезеңінің мәліметтері бойынша, темекі шегу тәжірибесі бар ұлдардың үлесі 1,5%-ға (5,9%-дан 7,4%-ға дейін), ал қыздардың үлесі 0,9%-ға (3,7%-дан 4,6%-ға дейін) өсті. Ұқсас өсу тенденциялары тұрақты темекі шегушілердің (соңғы 30 күн ішінде темекі шегетін балалар) үлесіне қатысты да байқалды. Ұлдар арасында бұл көрсеткіш 1,3%-ға, ал қыздар арасында 0,7%-ға өсті», – дейді деректер.
Сонымен қатар, ғалымдар вейпинг кәдімгі темекі шегуді бастау және қайталау қаупін арттыратынын және темекі шегуді тоқтатуға ықпал етпейтінін атап өтті. Керісінше, вейп қолданатын жастардың әдеттегі темекіге ауысу ықтималдығы жоғары, бұл Америка Құрама Штаттары мен Ұлыбританияда жүргізілген көптеген беделді ғылыми зерттеулердің дәлелі. Тайвань, Ұлыбритания, АҚШ және Канада сияқты шетелде жүргізілген зерттеулердің саны артып келеді, олар ешқашан темекі шекпеген, бірақ вейппен тәжірибе жасаған жастар өмірінде темекі шегу мүмкіндігін кем дегенде екі есе арттырады, бұл екі немесе одан да көп өнімнің денсаулыққа зиян келтіруі.
Мемлекеттің бұл мәселені шешудегі маңызды қадамы 2024 жылдың 19 сәуірінен бастап вейптердің айналымына тыйым салу болды.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
«Темекіден азат Қазақстан үшін» ұлттық коалициясының мәліметіне сай, 20 маусымнан бастап 800 мамандандырылған вейп-дүкендер мен олардың улы өнімдерін сататын 8 000 шағын дүкендер, соның ішінде жасөспірімдер мен балаларға арналған дүкендер жабылады делінген. Белсенділер заң бұзушылықтың алдын алу үшін жасырын сатып алушы ретінде дүкендерді де бақылауды жоспарлап отыр.
Темекінің басқа түрлеріне келетін болсақ, ұлттық және халықаралық зерттеулерге сәйкес, 2018 жылдан 2023 жылға дейін кәдімгі темекі шегетін қазақстандық жасөспірімдердің үлесі 2,5 есеге азайған. Темекі шегетін жасөспірімдердің пайызы 2023 жылы 2 пайызды құрады.
Дәл осындай үрдіс қазақстандық ересек темекі шегушілерге де қатысты. Мәселен, 2014 жылы елімізде ересек қазақстандықтардың 22,2 пайызы темекі шегетін болса, 2023 жылға қарай темекі шегетіндердің саны 19,4 пайызға жеткен. Кальянды тұтыну 2022 жылдың шарықтау кезеңімен салыстырғанда 2,1 есе азайды.
Дегенмен, ең қауіпті тенденция – ересек тұрғындар арасында IQOS және GLO сияқты қыздырылған темекі өнімдерін тұтынудың айтарлықтай өсуі. Соңғы уақытта электронды темекі сатылымы 22 есе артып, 3,8 миллиард данаға жеткені де алаңдаушылық тудырады.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
