Таяуда Жоғарғы есеп палатасы 2026 жылға қарай міндетті медициналық сақтандыру қорының шығыстары оның кірісінен асып түсетінін, ал 2031 жылға қарай жүйе өз міндеттемелерін орындай алмайтынын мәлімдеді. Бұл жағдайдың себептері кірістер мен шығыстарды болжаудағы қателіктер, халық санының өсуі, созылмалы аурулардың көбеюі және медициналық қызметтердің, дәрі-дәрмектер мен медицина қызметкерлерінің жалақысының өсуі болып отыр. Елімізде міндетті медициналық сақтандыру қарыз бен сыбайлас жемқорлық және инфрақұрылымның әлсіздігіне байланысты құлдырауға кетсе, бізге сапалы медициналық көмек көрсете алмақ па? Әлде бұл адамдарға көмектесу емес, тиісінше ақшаны игеру механизмі ме?
ҚАРАЖАТТЫҢ БӨЛІНУІН БАҚЫЛАУ КҮМӘН ТУДЫРАДЫ
Қазақстанда міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі бес жылдан бері жұмыс істеп келе жатқаны белгілі. Бұл қызметтің жүзеге асуындағы негізгі себеп халыққа сапалы медициналық көмек көрсету болатын.
Бүгінде қолжетімді және сапалы медицинаны қамтамасыз ету құралы ретінде ойластырылған міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі жойылу қаупінде тұр. Оның жағдайы Қордың қаржылық тұрақсыздығының туындауына, қаражатты пайдалану ашықтығының төмендігіне және оны басқару тиімділігінің жеткіліксіздігіне байланысты елеулі сұрақтар туғызады.
Соңғы жылдары стационарлық емдеудің бір жағдайының орташа құны 1,6 есеге өсті. Тек 2018-2023 жылдар аралығында халық саны 10%-ға, созылмалы инфекциялық емес аурулармен сырқаттанушылық 9%-ға өсті. Бұл ретте әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясат нақты қарама-қайшылықтарға тап болып отыр: халықтың әртүрлі санаттары міндетті медициналық сақтандыруды әртүрлі тарифтер бойынша төлейді, бұл теңдік принципіне нұқсан келтіреді.
МӘМС қаражатын пайдаланудың ашықтығы ең өзекті мәселелердің бірі болып қала береді. Азаматтарда олардың жарналары қалай жұмсалатыны туралы нақты түсінік жоқ, ал қаражаттың бөлінуін бақылау күмән тудырады.
Тексерулер жүйенің жұмысында миллиардтаған теңгеге медициналық қызмет көрсетуді растайтын құжаттаманың жоқтығы сияқты көптеген түйткілдерді анықтады. 2024 жылы жүйеде шамамен 56 миллион қызметтің растайтын құжаттары жоқ екені анықталды, бұл ондаған миллиард теңгені құрайды. Қаражаттың қомақты бөлігі жекеменшік медициналық ұйымдарға түседі, олардың жұмысы да сұрақ болып отыр.
Денсаулық сақтау министрлігінің «eDensaulyq» және «Әлеуметтік әмиян» платформалары сияқты қор қаражатының жұмсалуын бақылау жағдайын реттейтін цифрландыру және жаңа технологияларды енгізу жөніндегі бастамалары осы уақытқа дейін мәселені шешетін және әлі де көптеген сұрақ туғызатын тәсілдермен жүзеге асырылған жоқ.
Жақында 2022 жылы бұрынғы министр Елжан Біртановпен бірге «жұмыс істемейтін ақпараттық технологиялар платформасын пайдалануға бергені» үшін кінәлі деп танылған бұрынғы Денсаулық сақтау вице-министрі Олжас Әбішев «жаңа» ақпараттық технология платформасында Денсаулық сақтау министрлігі ұсынған бағдарламалық шешімдердің өзі және Елжан Біртановты алдау жүйесі толығымен плагиат болып шыққанын айтты.
– Егер Денсаулық сақтау министрлігі «eDensaulyq» жүйесі туралы толық құжаттамалар мен техникалық материалдарды жарияласа (оны мемлекеттік органдар жұмысының ашықтығы шеңберінде жасауға міндетті), бұл тәуелсіз сараптама жүргізуге мүмкіндік береді. Сонда «eDensaulyq» – жұмыс істемейтін платформа екені анық болар еді. Мұндай сәйкестікті кездейсоқ деп айту қиын. Егер бұл шынымен де солай болса, онда мәселе тек әрекетсіздікте ғана емес, сонымен бірге бізді жұмыс істейтін жүйе үшін айыптауда. Дайын шешімді мойындаудың және пайдаланудың орнына, олар нақты жағдайды жасыру үшін платформаның атын өзгертуді шешкен болуы мүмкін. Егер бұл рас болса, онда бес жылдық бос уәделер мен ашықтықтың жоқтығына кім жауапты? – деп жазады Олжас Амангелдіұлы.
Өзінің басқа жарияланымында 42 жастағы шенеунік Денсаулық сақтау министрлігінің цифрландырудағы жетістіктері туралы мақтау мәлімдемелері шын мәнінде өтірік және басқалардың жетістіктерін иемдену екенін айқын көрсетті.
Қазақстанның денсаулық сақтау саласындағы тағы бір проблемасы – инфрақұрылымның сапасыздығы, тиімсіз менеджмент және медициналық кадрлардың жетіспеушілігі.
ҚОРЛАРДЫ ИГЕРУ ТЕТІГІНЕ КӨБІРЕК ҰҚСАЙДЫ
МРТ сияқты зерттеулер санының артуы әрқашан диагностика мен емдеу сапасының жақсаруымен бірге жүрмейді. Нақты прогрестің орнына қаражат жұмсалғанда белсенділік иллюзиясы жасалады, бірақ сапа сол деңгейде қалады. Бірқатар мемлекеттік ауруханаларда науқастар тұзды ерітінді мен таңғыш сияқты негізгі медициналық құралдарды өздері сатып алуды жалғастырып жатқаны белгілі, бұл жергілікті деңгейде менеджмент сапасына қатысты сұрақтар туғызады.
Көптеген азамат мамандандырылған мамандарға қол жеткізудегі қиындықтарға, сондай-ақ кейде айларға созылатын ұзақ күтуге шағымданады. Жақында жүргізілген сауалнамаларға сәйкес, медициналық сақтандыру қызметтерін пайдаланатын респонденттердің тек 25%-ы мемлекеттік медициналық көмектің сапасын жақсы деп бағалайды. Сауалнамаға қатысқандардың жартысына жуығы жеке медициналық қызметтерді пайдалануға мәжбүр екенін айтады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан міндетті медициналық сақтандыруға деген көзқарасын мүмкіндігінше тезірек қайта қарауы қажет. Экономикасы дамыған елдерде денсаулық сақтау жүйесі әлеуметтік әділеттілік, ашықтық және барлығына бірдей қолжетімділік негізінде құрылған. Мысалы, Германия мен Жапонияда міндетті медициналық сақтандыру мемлекеттік реттеуді жеке сақтандыру компанияларының бәсекелестігімен сәтті үйлестіреді, қызметтердің тиімділігі мен қолжетімділігін қамтамасыз етеді. Қазақстандық модель жыл өткен сайын денсаулық сақтау мәселелерін шешу құралына емес, қорларды игеру тетігіне көбірек ұқсайды.
ИНВЕСТИЦИЯ КӨЛЕМІН АРТТЫРУ ҚАЖЕТ
Міндетті медициналық сақтандыру жүйесінің тиімділігін арттыру үшін жарна мөлшерлемелерін қайта қарау және олардың халықтың барлық санаттары үшін теңдігін қамтамасыз ету қажет. Сондай-ақ, түпкілікті жүйенің ашықтығын арттырып, шығыстар бойынша нақты есептілікті енгізу керек. Медициналық қызметтердің сапасын бақылаудың жаңа тәсілдері сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға және азаматтардың жүйеге сенімін арттыруға көмектеседі. Өз кезегінде, қызмет көрсетушілермен ұзақ мерзімді шарттарды енгізу және медициналық көмек көрсету стандарттарын қайта қарау медициналық қызметтердің сапасын арттыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, құрал-жабдық тапшылығын жою үшін ауруханалардың материалдық-техникалық базасына инвестиция көлемін арттыру қажет.
Еске салайық, 2024 жылдың басында сынның күшеюі және міндетті медициналық сақтандыру жүйесін реформалау қажеттілігі тұсында жаңа үкімет жасақталған кезде Денсаулық сақтау министрі қызметін атқарған Ажар Ғиният қызметінен босатылып, оның орнына Ақмарал Әлназарова тағайындалған болатын. Бұдан кейін Премьер-министрдің орынбасары Тамара Дүйсенова жаңа министрдің міндеті «міндетті медициналық сақтандыру жүйесінің қаржылық бөлігін төңкеру» екенін тікелей айтты. Ақмарал Шәріпбайқызының өзі де 2024 жылдың ақпанында журналистерге: «Бізге міндетті медициналық сақтандыру жүйесі қажет, бірақ оның жұмысын қайта бастау керек», – деді. Ал, Олжас Бектенов Премьер-министр болған соң да жүйені басқарудағы қазіргі кемшіліктерге жол берілмейтінін айтып, анықталған проблемаларды тез арада жоюға шақырды.
– Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі күрделі қайта құруды қажет етеді деп есептеймін. Мұндай тиімсіз шығындармен және толтырумен оны қаржыландыруды көбейтуге жол берілмейді. Өнеркәсіп толық цифрландыру мен ашықтықты талап етеді, – деді сол кездегі жаңа Үкімет басшысы.
ЗАҢ ЖОБАСЫ ӘЗІРЛЕНІП, ҚАБЫЛДАНУЫ ТИІС
2024 жылдың маусымында «Ақ жол» партиясы «Президенттің тікелей тапсырмасына қарамастан, Денсаулық сақтау министрлігі міндетті медициналық сақтандыруға нарықтық медициналық сақтандыру элементтерін енгізуден бас тартты» деп мәлімдеме жасады.
2024 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Міндетті медициналық сақтандыру жүйесіне жүргізілген мемлекеттік аудиттің негізінде медициналық қызметтерге қосарланған төлемдерді, лицензиялардың жоқтығын және Ұлттық қордан бөлінген қаражаттың созылмалы түрде игерілмеуін анықтағанын хабарлады.
Қыркүйек айындағы Жолдауында Қасым-Жомарт Тоқаев Міндетті медициналық сақтандыруға қатысты қазіргі жағдайды сынға алып, «жүйеге қатысушылардың міндеттемелері арасындағы теңгерімсіздік бұрмалау толқынын тудырды және пациенттерге кепілдендірілген мемлекеттік қызметтерді ақшаға алу немесе айлап күту ұсынылады» деп атап өтті.
Жаңа Үкімет міндетті медициналық сақтандыру мәселесін жоюға уәде бергеніне бір жыл өтсе де, әзірге ілгерілеушілік жоқ. Ұлт денсаулығына қауіп төндіретін дағдарыстың жалғасуын ғана көріп отырмыз.
Үкіметтің кеңейтілген отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев «Үкімет парламентпен міндетті медициналық сақтандыру жүйесін жетілдіру жөніндегі заң жобасын жедел түрде пысықтау керек» деп мәлімдеді және бұл құжатты ағымдағы сессия аяқталмай тұрып, яғни жазға дейін қабылдауды тапсырды.
Сондай-ақ, Президент МӘМС жүйесін реформалауды жалғастыру қажет деп мәлімдеді. Парламенттің ағымдағы сессиясының соңына дейін міндетті медициналық сақтандыру жүйесін жаңғырту туралы заң жобасы әзірленіп, қабылдануы тиіс. Бұл туралы ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ стратегиялық талдау бөлімінің Бас сарапшысы Гүлмира Тоқанова өз пікірін былайша білдіреді:
– Қазақстандағы міндетті медициналық сақтандыру жүйесі енгізілгеннен бері оң және теріс пікірталас нысаны болды. Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі түрлі түзетулерден өткенімен, түбегейлі өзгерістер болған жоқ. Міндетті медициналық сақтандыру жүйесін жетілдіру қажеттілігі сөзсіз шындыққа айналды.
Президент заңдарға енгізілетін өзгерістерді үкімет пен парламент тез арада пысықтауы керек деп атап көрсеткені бекер емес. Бұл түзетулер шешуге арналған бірінші мәселе медициналық қызметтер пакеттеріне – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлеміне және міндетті медициналық сақтандыру пакетіне қатысты.
Менің ойымша, екі пакетті бір пакетке біріктіріп, сақтандыру мәртебесіне қарамастан барлық қазақстандықтарға бір пакеттің қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет.
Медициналық қызмет көрсетуді, демек, ақша ағындарын бақылау мәселесін пациенттерге (клиенттерге) аудару дұрыс емес. Ақша науқастың артынан жүруі керек. Бұл міндетті медициналық сақтандыру жүйесін енгізу сатысындағы бастапқы идея болды.
Алайда, шындығында бұл ақша емделушілер тіркелуі тиіс медициналық ұйымдарға түсетіні белгілі болды. Сонымен қатар, дәрігерлер мен емханаларды таңдау еркіндігі медициналық ұйымдардың нақты тізімімен және әлі толық дамымаған ауылдық жерлерде медициналық инфрақұрылыммен шектеледі.
Шешімі заң жобасында көрсетілуі тиіс міндетті медициналық сақтандыру жүйесіндегі келесі мәселе – тарифтер мәселесі, дәлірек айтсақ, олардың негіздемесі, тиімсіздігі, сондай-ақ олардың икемсіз және ерекше емес сипаты. Денсаулық сақтау саласы мамандарының пікіріне сүйене отырып, тарифтер медициналық ұйымдардың нақты тәжірибесін көрсететіндей етіп, тарифтерді түбегейлі қайта қарау туралы айту керек.
Міндетті медициналық сақтандыру жүйесіндегі статус-квоны сақтау енді мүмкін емес және тиісті министрлік пен парламенттен жауапты шараларды талап етеді.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі жұмыс істеген бес жыл ішінде халық арасында көптеген сұрақ тудырды. Бұл жүйеге құйылатын бюджет саны көбейгенімен, қызмет көрсету сапасы көңіл көншітпейді. Жақында Үкімет сағатында депутат Нартай Аралбайұлы бұл жүйенің халықты әбден сарсаңға салғанын айтқан болатын. Ол МӘМС нақты 100 пайыз дұрыс жұмыс істейтін деңгейге жеткенше бұл жүйенің жұмысын тоқтата тұруды ұсынды. Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарова МӘМС жүйесінің жеткен жетістіктері де аз емес екенін, жаңадан жасалған жүйенің кемшілігі де боларын, сол кемшіліктерді бірлесе отырып жою керектігін айтты. Бұл тұрғыда жүйені әрі қарай қолдап, жетілдіру қажет екенін алға тартты.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
