Адамдардың ауылдық жерлерден қалаға көшуі адам денсаулығының осалдығының қозғаушы күштері мен жүйелерінде елеулі өзгерістерге алып келеді. Қалаларда қалалық денсаулықтың осалдығына экологиялық үлес биологиялық қоғамдастықтар арасындағы өзара іс-қимылға, материалдар мен энергияның экологиялық жағынан жанама алмасуына, түрлі әлеуметтік желілер мен жоғары технологиялық ерекшеліктерге байланысты. Көптеген жағдайларда қалалардағы экологиялық процестердің салдары қолайсыз қауымдастықтардағы денсаулыққа осалдықтың артуына әкеледі.
Қалалық денсаулық сақтаудың осалдығын төмендету маңызды әлеуметтік міндет болып табылады, сонымен қатар ол проблемаларға негізделген теорияны алға жылжыту үшін біріктіруші негіз болады. Қалалық экожүйелердің қалай жұмыс істейтіні туралы білім базасын кеңейту қажет, ал адам денсаулығына бағдарлану қалалық экологияның динамикасын жақсы түсіну үшін интегративті және жүйелік тәсілді қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қалалық экологиялық модельдерді жетілдіру қалалық экология динамикасының болжамын және олардың басқаруға реакциясын жақсарту арқылы халықтың денсаулығын жақсартуға ықпал етуі мүмкін. Адам денсаулығының осалдығының экологиялық компоненттеріне арналған көп жұмыс жүргізіліп жатқан кезде, денсаулық сақтаудың көптеген аспектілеріндегі жүйелік және ландшафттық перспектива экологиялық зерттеулерге қалалардағы денсаулық осалдығын төмендету үшін қажет болғаннан гөрі көбірек үлес қосуға мүмкіндік береді.
Уақыт өте келе және түрлі ландшафттарда қалалардағы денсаулықтың осалдығы алдын-ала болжанбауы мүмкін, өйткені қалалардағы денсаулыққа қауіп жаңа. Олар кез келген табиғи аналогты экожүйеге қарағанда ауытқулардың, жаңа организмдердің және синтетикалық химиялық заттардың көп мөлшерін қамтиды. Жеке және қоғамдық іс-әрекеттің қасақана және байқаусызда экологиялық салдары денсаулықтың көптеген компоненттеріне айтарлықтай әсер етуі мүмкін және денсаулық осалдығының өзгермелі және динамикалық ландшафттарына әкелуі мүмкін. Қазіргі заманғы «санитарлық қаланың» кең гидрологиялық кәрізі денсаулықтың осалдығын азайту үшін экогидрологиялық ағындардың экологиялық процестерін, қоректік заттар циклін және микробтық қауымдастықтарды өзгерту үшін кең ауқымды қалалық технологиялық манипуляциялардың канондық мысалы болып табылады. Қазіргі қалалардағы технологиялық инфрақұрылымның бұзылуы көптеген экологиялық процестердің нәтижесінде қалалардағы денсаулыққа қауіпті тез арттыруы мүмкін. Созылмалы жағдайларға да, өткір бұзылуларға да жауап ретінде экологиялық процестердің денсаулыққа қалай әсер ететінін жақсы түсіну қоғамның денсаулыққа осалдығын төмендету қабілетін арттырады.
Денсаулықтың осалдығы ландшафттарына түрлі және жиі сызықты емес экологиялық әсерлерді көрсете отырып, экологияның денсаулыққа осалдығына әсері қысқа және ұзақ уақыт аралығында өзгереді. Уақыт шкалаларындағы айырмашылықтар негізгі факторлардың динамикасына да, экологиялық процестердің өзін-өзі ұйымдастыруына да байланысты. Созылмалы және географиялық тұрғыдан бөлінген тәуекелдер кенеттен өткір және жоғары локализацияланған тәуекелдерге айналуы мүмкін. Кейбір қауіптер тарихи мұраға қатты тәуелді және ондаған жылдар бойы сақталуы мүмкін, мысалы, топырақтың ластануы, ал басқалары жеке оқиғалар кезінде байқалады. Кейбір жағдайларда қауіп ағзалар санының тез өсуіне байланысты эпидемияға дейінгі деңгейден туындайды.
Конвергенция зерттеулеріне көбірек көңіл бөлудің арқасында терең пәнаралық және нақты мәселелерге бағытталған зерттеулер, жаңа командалар экологтарға адам денсаулығының осалдығын төмендетуге өз үлестерін қосуға мүмкіндік береді. Бұл командалар тәуекелдің өзгеруін тез анықтайтын, тәуекел жағдайлары туралы есеп беретін және балама араласудың ықтимал артықшылықтарын бағалайтын жаңа шешімдерді қолдау құралдарын жасайды. Осы бірлескен күш-жігердің нәтижелерін болжаудың кеңейтілген білім базасы мен дағдыларын салауатты қоршаған ортаны құруға ықпал ететін тұрақты инфрақұрылым құру үшін, қалалық жоспарлау шешімдерін қолдау үшін пайдалануға болады. Экологтар мен дизайнерлердің өзара әрекеттесуінің кеңеюі экологиялық білімге негізделген және негізделген қалалық жобалау процестеріне ықпал етеді. Денсаулық сақтау саласындағы инженерлер мен ғалымдарды одан әрі қосу үшін осы күш-жігерді кеңейту маңызды қадам болып табылады. Мұндай ынтымақтастық кейбір жағдайларда іргелі экологиялық және медициналық ғылымдар арасындағы интеграцияға ықпал ететін қаржыландырудың жаңа тетіктерін талап етеді.
Денсаулыққа экологиялық үлесті анықтаудағы прогрестің тағы бір бағыты жоғары ажыратымдылықтағы мәліметтер мен модельдеу ресурстарын жақсарту болды. Денсаулыққа арналған нәтижелер туралы деректерді, тәуекелдерді бағалау арқылы қосу экологиялық қауіптің әсерін бағалау үшін маңызды. Жоғары ажыратымдылықтағы деректер мен модельдер денсаулық осалдығын бағалауға мүмкіндік береді, тарихи тұрғыдан тек ауданның немесе бүкіл қаланың үлкен ауқымында қол жетімді болатын жеке тәжірибе ауқымына жақындайды. Жаңа спутниктік және әуе датчиктері қала шегінде климаттың таралуын және ауа сапасын бағалау үшін жақсартылған мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді. Портативті сенсорлар арқылы қоршаған ортаны жеке масштабта бағалау жылу мен ауа сапасына байланысты қауіптерге қатысты елеулі прогреске қол жеткізу арқылы денсаулық нәтижелерін бағалау үшін пайдалы болуы мүмкін. Жеке адамдар, әсіресе балалар мен қарттар сияқты осал топтар арасындағы қауіп-қатерге реакциядағы айырмашылықтарды бағалау денсаулық осалдығын жеке бағалауды одан әрі жақсартуға мүмкіндік береді.
Қалалар үшін қалалық экологияның адам денсаулығына бағдарлануы қаладағы экологиялық процестердің әл-ауқатқа қалай ықпал ететіні және денсаулыққа осалдықтың көптеген факторларын азайту үшін қалалық экожүйелерді басқаруды жақсарту туралы негізгі түсінікті жақсартады. Денсаулық сақтауды экологиялық зерттеулердің проблемалық немесе конвергентті бағдарламасы ретінде пайдалану экологиялық ішкі секторлардың интеграциясына, сондай-ақ экологиялық ғылымның денсаулық сақтау, инженерия және әлеуметтік ғылымдармен терең байланысына мүмкіндік береді.
Шынар Киркабакова,
Алматы қаласы бойынша Экология департаментінің
Экологиялық реттеу бөлімінің бас маманы
