Амангелді Үдербайұлы Иманов 1873 жылы 3 сәуірде Терісбұтақ (Торғай уезі Қайдауыл болысының №3 ауылы, қазіргі Қостанай облысының Амангелді ауданы) жерінде дүниеге келген. Амангелдінің жастық шағы көрнекті педагог, ағартушы-демократ Ыбырай Алтынсариннің белсенді қызметі кезеңіне тап келіп, оның педагогикалық идеялары А. Имановтың тұлға болып қалыптасуына қатты әсер етті. Амангелді 12 жасқа дейін ауыл мектебінде, кейін имам Әбдірахман медресесінде білім алған. Еліміздің тарихында Амангелді Иманов қазақ халқының 1916 жылғы патша самодержавиесіне қарсы көтерілісінің көрнекті басшысы ретінде белгілі.
Қазақ халқының көтерілуіне түрткі болған аса маңызды факторлар оның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық қысым көруі болды. Бұған 1916 жылғы 25 маусымдағы II Николайдың Ресей империясының қазіргі армиясы аймағында қорғаныс құрылыстарын салу бойынша тыл жұмыстарына 19-43 жас аралығындағы Қазақстанның, Орта Азияның және Сібірдің бір бөлігінің еңбекке қабілетті ерлерін шақыру туралы патша жарлығының шығуы себеп болды. Сонымен қатар, бұл көтерілістің себептері көп, ол туралы арнайы монографиялар мен зерттеулерде жазылған. Бұған осы басылымдардың бірегей құжаттары да дәлел. Патша үкіметі осылайша орыс сарбаздарының бір бөлігін реквизицияланған шетелдіктермен алмастыру арқылы тыл жұмыстарынан босатуды мақсат етті. Қазақстан мен Орта Азиядан жарты миллионнан астам адам жұмылдырылды. Патша жарлығына түбегейлі қарсылық танытқан қазақ халқы. Халық бүлік шығара бастады. 1916 жылы шілде айының бірінші жартысына қарай Қазақстанның барлық өңірлерінде жаппай шерулер өтіп, олар тез арада қарулы қақтығыстарға айналды. Әрине, Орта Азияның басқа республикаларында да шағын шерулер бой көтерді. Алайда, Қазақстандағы Амангелді Иманов бастаған көтеріліс ең ірі сипатқа ие болып, оның атағы Ресей империясынан тыс жерлерге жетіп, халықаралық резонанс тудырды.
Бүкілхалықтық наразылықтың алғашқы соққысы ауыл старшиналарына, болыс билеушілеріне, сондай-ақ тыл жұмыстарына жұмылдырылатын адамдардың есептік тізімін жасаған патша әкімшілігінің басқа да қарапайым агенттеріне тиді. Ол кезде қазақтарда метірке куәлігі болған жоқ. Бұл жағдай жасына қарамастан кедейлерді өлім тізіміне ерікті түрде енгізуге себеп болды. Мұндай тізім жүйесі жаппай парақорлық пен әртүрлі теріс пиғылды адамдар үшін жағдай жасады. Байлармен қатар ауыл басқарушылары, имамдар, молдалар, шағын несие мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлер, мемлекеттік мекемелердің шенеуніктері жұмылдырудан босатылды.
Еңбек халқының наразылығы тасы өрге домалаған байлар мен феодалдардың тиісті жастағы ер туыстары мен балаларын жұмылдырылғандар тізіміне кіргізбеуімен байланысты. Болыстық басқарушыға жұмылдырудан босатылған әр адам үшін 20, тіпті 30 басқа дейін жылқы төленді. Бұл жазылмаған Жарлық тек Қарабалық болысында ғана емес, басқа болыстарда да қолданылды.
Ашулы қазақ халқының қысымымен, Қазақстанның әр түкпіріндегі жекелеген наразылық шерулер ұйымдасқан көтеріліске ұласуынан қорқып, Дала өлкесінің генерал-губернаторы Н.А. Сухомлинов 1916 жылғы 31 шілдеде «Қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды ағымдағы жылдың 15 қыркүйегіне дейін шегеру» туралы хабарландыру береді. Алайда, жұмысқа шақыруды шегеру туралы хабар халықтың наразылығын басқан жоқ. Амангелді Иманов бастаған көтеріліс қазақ халқының өзінің құқықтық субъектілігін, өзіндік ерекшелігін жариялауға, соған сәйкес патшалық озбырлықты жоюға деген айқын ерік-жігерінің айғағы болды. Бұл елімізде тұратын барлық халықтың әділдік үшін, Қазақстан мемлекеттілігін нығайту үшін күресі болды. Амангелді Иманов: «Егер бірігіп әрекет етсек, әділдік зұлымдықты жеңеді, өйткені бүкіл халық ақиқат үшін күресіп жатыр: орыс халқы да патшаға қарсы әділ күресті қолдайды», – деп ашық жазды.
Көтерілістің қарқыны, әсіресе, Торғай уезінде (қазіргі Қостанай облысының Амангелді және Жангелді аудандары) күшті болды, бұл көтерілісшілер әскері мен мемлекеттік басқарудың уақытша баламалы жүйесінің, автономиялық патша билігінің құрылуына әкелді. Көтерілісшілер әскерінің ұйымдастырушысы Амангелді Иманов болды.
1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығын жүзеге асыру үшін Торғай уезінің губернаторы Эверсман болыс губернаторларымен, округтің құрметті ақсақалдарымен әскерге алу туралы бұйрықты орындау шаралары туралы кеңес өткізді. Губернатор Эверсман қазақ зиялылары мен дінбасыларының, сондай-ақ халықтың өзінде екі ұстаным бар екенін білді.
Біріншісі – патшаның бұйрығын орындау. Бұл ұстанымды Әлихан Бөкейхан бастаған «Алаш» партиясы да ұстанды. Олар патша жарлығына бағынбау, қарулы наразылық халықтың негізсіз өліміне әкеледі деп есептеді. Бұл ұстанымның өкілдері бірнеше рет патша әкімшілігін жұмылдыруға асықпауға, тиісті дайындық жұмыстарын жүргізуге көндіруге тырысты. Бұл тәсіл патша әскерлерінің атыс қаруымен, зеңбіректермен жабдықталғандығымен, сондай-ақ азық-түлікпен қамтамасыз етілгендігімен дәлелденді. Әскерлерде темірдей тәртіп орнаған, дайындығы бар қатыгез жазалаушы отрядтар бар, ал қарусыз адамдар патшаның қатыгез қуғын-сүргінінің құрбанына айналады.
Екінші ұстаным өкілдері патша жарлығының орындалуымен және патша самодержавиесінің өзіне наразылық танытты. Бұл наразылықтың себептері патша жарлығынан әлдеқайда тереңірек жатыр. Оның мәнісін Амангелді Иманов былайша сипаттаған: «Патшамен, патша жарлығымен, бізді патшаға сатып, қанымызды төккен өз байларымызбен, молдаларымызбен соғысып жатырмыз».
Патша жарлығы туралы хабар далаға өте тез тарады. Барлық жерде көтерілістерге ұласуы мүмкін толқулар жүріп жатты.
Мақала көлемінің шектеулі екенін ескерсек, сол кездегі оқиғаларды талдау Торғай уезінің Қарабалық болысына ғана қатысты болмақ.
1916 жылы 9 шілдеде Торғай уезінің Қарабалық болысында болыс съезіне жиналған қазақ еңбекшілері болыс басшысынан түрлі ауылдарда тұратын рулардың тізімін күшпен тартып алмақ болды. Ашуға булыққан жұрт ауыл старшиналарын өлімше етіп сабап: «Қызметке бармаймыз!» деп ашық айтты. Қарабалық болысының губернаторы С. Қадыров былай деп жеткізген: «Съезге жиналған қазақтар бүлік шығарып, жеке тізімдерді өртеп, жұмысқа, әскерге барғысы келмейтіндерін ашық айтып, ауыл старшиналарын сабады». Осы кезде көтеріліс ұйымдастырушылары: «Біз солдат болмаймыз, оларды алатындардың барлығын өлтіреміз» деп айқайлай берді. Бұл әлі көтеріліс емес, бұл халықтың тыл жұмыстарына жұмылдыруға деген ашулы көзқарасы еді.
Шегеру туралы хабар далаға тез тарады. Алайда, халық бұған сенбеді. Сондықтан халықтың алдыңғы қатарлы бөлігі жасырын түрде көтеріліске дайындалды. Троицк қаласының ең жақын жердегі белгілі базарынан соғысуға бел буған қазақтар ең жақсы жылқыларды, қару-жарақтарды, ұзақ сақтауға арналған азық-түліктерді сатып ала бастады.
1916 жылы 12 шілдеде араларында К. Жиентаев бар қарулы шабандоздар болыстық басқарушы С. Қадыровты Сарбақты (Қарабалық ауданының Саламат ауылының жаны, сол жерде ол өлтірілді) көлінің жанында жазғы демалыста жүрген кезінде тапқан. Отбасылық тізімдер алынып, жойылды, болыс билеушісінің және үш ауыл старшинасының кеңсесі өртенді, бір болыс және бір ауыл хатшысы хабар-ошарсыз жоғалып кетті. Торғай губернаторы осы оқиғалар туралы телеграф арқылы былай деп жазды: «Қырғыздар әскерге шақыруға толық қарсылық білдіруде, басқа болыстарда да тәртіпсіздіктер болады». Патша үкіметі Қарабалық болысындағы көтерілісшілерге қарсы Троицк қаласынан 50 адамнан және Николаев бекінісінен (қазіргі Ресей Федерациясының Николаевка кенті Қазақстанмен шекаралас) 10 адамнан тұратын жазалаушы отрядты жібереді. Туған жерде қалу өте қауіпті болды. Осы қиын-қыстау кезеңде әкемнің үлкен ағасы Камал Жиентаев жаңадан құрылған Торғайдағы жасаққа ислам қызметкерін өзімен бірге алып кетті. Өртенген тізімдегілердің барлығы Құнаншапқан шатқалына (бұрынғы Қарабалық ауданы Есенкөл совхозының №2 бөлімшесі) жиналып, түн жамылып Торғайға аттанады. К. Жиентаев жасағында төзімді жылқыларды қатесіз таңдайтын, аймақты жақсы меңгерген даланың танымал барымташылары болған олар жасақты А. Иманов шығынсыз алып келген.
Т.ғ.д., профессорлар В.С. Макотченко, А.А. Айтмұхамбетов, т.ғ.к., профессор И.К. Тернов, т.ғ.к., доцент Н.М. Жұмабаев және басқалардың зерттеулеріне сәйкес ағайынды Жиентаевтар Амангелді Иманов отрядында 1916 жылдың шілдесінен бастап екі жылдан астам уақыт болған. Қарабалық болысының жасақ командирі К. Жиентаев белгілі революционер Ә. Жангелдиннің ең белсенді серіктерінің бірі болды.
1918 жылы қарашада Торғай ауылы ақ гвардияшылардан азат етілгеннен кейін Ә. Жангелдиннің бұйрығымен К. Жиентаев отряды Қарабалық болысында бейбіт өмір бастау үшін туған жеріне оралады.
Әкемнің жазба естеліктерінен (авторлық аударма): «А. Иманов бізді «Міне, солтүстіктегілер де келді, бұл жақсы жаңалық» деп жылы шыраймен қарсы алды. «…Көтерілісшілерді тамақтандырып, бір тәулік демалдырыңдар» деп бұйрық берді. Келгендердің қолбасшысы К. Жиентаевты басқа болыстардан келген қолбасшылармен бірге киіз үйінде жиналысқа алып кетті. Одан кейін біздің отряд Жыланша өзенінің жағасына жіберіліп, онда жүйелі әскери дайындық басталды. Біздің қасымызда Бестөбе болысынан 500-ден астам аттылы 5 отряд тұрды. Біздің топта 107 адам болды. Барлық жерде жасақтардың аумағына жақын жерлерде 15 шақырым қашықтықта қарауылдар орналастырылды, олар жүйелі түрде ауысып отырды. А. Иманов ұйымдастырушы ретінде тәртіпке қатты болатын. Көп ұзамай тәртіп орнап, отряд А. Иманов пен Ә. Жангелдиннің бұйрығын сөзсіз орындайтын ұйымшыл, бірақ нашар қаруланған жасаққа айналды. А. Иманов ұзын бойлы, кең иықты адам еді. Оның дауысын әлі күнге дейін санамда жаңғырып тұр. Ол тым ақырын, бірақ сенімді, адамды өз күшіне, істеп жатқан ісінің дұрыстығына сендіріп сөйлейтін. Мұны біздің бүкіл жасақ бірден сезінді».
«Амангелді басқалардан көрі көзге бірден түсетін. Ол шын мәнінде Торғай көтерілісінің жаны еді. Оның ұйымдастырушылық қабілеті мен батылдығы осы көтерілісте лайықты орнын тапты. Оған ауылдан жігіттер көп келетін», – деп еске алады Кеңестік Қазақстанның негізін салушылардың бірі Әліби Жангелдин.
Амангелді Имановтың 1916 жылғы қазақ халқының патшалық режимге қарсы көтерілісінің көрнекті ұйымдастырушысы ретінде есімі егемен Қазақстанның тарихында мәңгі қалады.
Сансызбай ЖИЕНТАЕВ,
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті
Ғылыми-техникалық кеңестің төрағасы,
экономика ғылымдарының докторы, профессор
ҚОСТАНАЙ ҚАЛАСЫ
