Атмосфералық ауа – біздің күнделікті өміріміздің маңызды құрамдас бөлігі. Адамның денсаулығы, табиғат пен жануарлардың жағдайы ауаның сапасына байланысты. Бірақ, қазіргі уақытта елдерді индустрияландыру есебінен атмосфералық ауаның сапасы төмендеуде. Ауаның ластануының негізгі көздері – өндірістік, тұрмыстық нысандар. Ауаның негізгі ластаушы заттары – азот диоксиді, азот оксиді, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, көмірсутек пен түрлі қатты заттар.
Көміртегі оксидтері көміртегі тотығы (CO) және көмірқышқыл газы (CO2) болып табылады. Екеуінің түсі де, иісі де жоқ. Көміртек оксидтерінің негізгі көздері – автомобильдер мен өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары. Әдетте, бұл екі газ жанармайдағы көміртектің толық жанбауынан пайда болады. Екі газ да тірі организмдер үшін үлкен концентрацияда өте қауіпті. Көміртегі тотығы жұтылған кезде жасушалардағы оттегінің деңгейін төмендетіп, адамның өліміне ықпал етеді. Көмірқышқыл газы – жер планетасының температурасын жоғарылататын және климаттың өзгеруіне ықпал ететін парниктік газ.
Өнеркәсіптік қондырғылар мен автокөліктердің шығуы кезінде пайда болатын негізгі азот оксидтері – азот оксиді (NO) және азот диоксиді (NO2). Екі зат та табиғатты ғана емес, айналамыздағы архитектураны да бұзатын қышқыл жаңбырдың пайда болуына ықпал ететін парниктік газдар. Азот оксидтері азоттың атмосферадағы оттегімен реакциясы кезінде, жоғары температурада түзіледі.
Күкірт оксидтері ауаның ластануынан бөлінетін өсімдіктер – күкірт диоксиді (SO2) және күкірт триоксиді (SO3). Олар табиғи көмірдің құрамындағы күкірт жанған кезде, ауаға енген кезде пайда болады. Индустрияландыру SO2 шығарындыларының артуының негізгі себебі болды. Өйткені, күкірт бар отындарды ауқымды пайдалану, содан кейін оларды жағу керек. Күкірт оксидтерінің жоғары концентрациясында өсімдіктерге үлкен зиян келтіріледі. Себебі, олардың жапырақтары айтарлықтай азаяды. Азот оксидтері сияқты күкірт оксидтері де қышқыл жаңбырдың түсуіне ықпал етеді.
Қатты бөлшектер қатты отынның жануы және түтіннің пайда болуы нәтижесінде пайда болады. PM-2.5 сияқты пайдаланылған газдарда пайда болатын көптеген бөлшектер ауаны ең қауіпті ластаушы заттар болып саналады. Қатты заттардың ағзаға енуі түрлі онкологиялық аурулардың пайда болуына ықпал етеді. Сондай-ақ, бұл бөлшектер жүрек, тыныс алу-өкпе және психологиялық аурулардың дамуына себепші болады.
А. АМАНОВА,
Алматы қаласы бойынша Экология
департаментінің бас маманы
