Ақбөкен – қазақ даласында ежелден киелі саналған ерекше жануар. Оны қазақ киік деп те атайды. Киіктің киесі жайында ел арасында көптеген аңыз-әпсаналар таралған. Ақбөкен жер бетін бұдан мыңдаған жылдар бұрын мекен еткен мамонттар мен қанжар тісті жолбарыстармен бір дәуірде өмір сүрген көрінеді. Кейінгі екеуі жойылып кеткен, ал ақбөкендер өз түрін сақтап қалу үшін бүгінгі күнге дейін жанкештілікпен күресіп келеді.
Әлемдегі ақбөкендер популяциясының 98%-дан астамы қазақ топырағында өмір сүреді. «Жойылып кету қаупі аса жоғары» санатымен Қызыл кітапқа енген бұл жануар «Қауіп төнуге жақын» санатына түсірілгенін жақында Экология және табиғи ресурстар министрлігі хабарлады. Бұлай ауысқанының себебі Қазақстанда ақбөкендер санының айтарлықтай өсуіне байланысты. Министрліктің хабарлауынша, ақбөкендер саны 2003 жылғы 21 мың дарадан 2023 жылы 1 млн 915 мың дараға өскен. Яғни, Қазақ КСР кезеңіндегі 1 млн 200 мың дарадан асып түскен.
Жойылып кету қаупі төнгендіктен, 2006 жылдан бастап Қазақстан, Ресей, Өзбекстан және Түркіменстан арасында ақбөкенді сақтау, қалпына келтіру, тұрақты пайдалану жөніндегі өзара түсіністік туралы меморандум аясында келісімдер жасалған болатын. Содан бері жалпы ауданы 5 млн гектарды құрайтын ақбөкен мекендейтін жерлерде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құрылды. Оның ішінде ақбөкендердің Бетпақдала популяциясын қорғауға арналған «Ырғыз-Торғай», «Алтын дала» мемлекеттік табиғи қорықшалары мен Орал популяциясына арналған «Бөкейорда» қорығы бар.
АЗАЙТУ ОПЕРАЦИЯСЫ КІМГЕ КЕРЕК?
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті әзірлеген Қазақстандағы ақбөкен популяциясын басқарудың 2024 жылға арналған биологиялық негіздемесі Орал популяциясының 200 мың даралығын және Бетпақдала популяциясының 100 мың даралығын «алып тастауды» ұсынды. «Ақбөкендерді «алып тастаудың» ұсынылатын мерзімі – 2024 жылдың 10 қаңтары мен 29 ақпаны. Ақбөкендерді реттеу шаралары шамамен ағымдағы жылдың қыркүйек-қараша айлары аралығында жалғасады», – деп хабарлады министрлік.
Министрліктің мәліметінше, өткен жылы 16 қазан мен 10 желтоқсан аралығында «биологиялық негіздемеге» сәйкес 30 185 бас киік табиғи ортадан «алынып», 630 тонна киік ет комбинаттарына өңдеуге жіберілді. Сонымен қатар, биылғы жылы «спорттық, эстетикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру және жеке тұтыну үшін» ақбөкенге әуесқойлық (спорттық) аң аулауды ашу мәселесі пысықталуда. «Осыған байланысты министрлік ақбөкенді аулау мәселелерін реттейтін бірқатар нормативтік-құқықтық актілерді әзірледі. Тиісті жобалар «Ашық заңды және заңды тұлғалар» порталында орналастырылды.
Құжат бойынша бекітілген аңшылық алқаптар аумағында киіктерді әуесқойлық (спорттық) аулау бөлінген квотаға сәйкес жүргізіледі. Аң аулау туралы өтініш жергілікті атқарушы органға, ал өтініш тек бір жеке тұлғаға беріледі және киік мүйізіне иелік ету құқығын бермейді.
Сонымен қатар, ақбөкендердің популяциясын және олардың ауыл шаруашылығы жануарларымен бәсекелестігін анықтау бойынша зерттеулерді тек 2024-2026 жылдары жүргізу жоспарланған.
«Ақбөкендерді пайдалану жөніндегі жұмыстардың басталуы ақбөкеннің ресурстарын тұрақты пайдалану бойынша ауқымды ғылыми зерттеулер жүргізуге серпін берді. Мәселен, 2024-2026 жылдарға Бетпақдала және Үстірт ақбөкен популяцияларын тұрақты пайдалану жүйесін әзірлеу бойынша жұмыстар жоспарланған», – деп хабарлаған министрлік зерттеу нәтижелерін ғылыми ұйымдар жариялайтынын да атап өтті.
Экология министрлігі ақбөкендерді популяциядан «алып тастау» қажет деп санайды, өйткені жыл сайынғы өсімнің 40% болжамды деректері бойынша 2024 жылдың соңына қарай ақбөкендердің саны 3,6 млн-ға жетеді. Ал, бұл «ауыл шаруашылығымен қақтығыс» және «қысқы кезеңде ақбөкендердің көптігіне, табиғи жайылымдарда шамадан тыс жайылуына, шөптердің түрлік құрамының азаюына және популяциялардағы жануарлардың аз қоректенуіне байланысты жаппай қырылу қаупі» сияқты «күрделі проблемалардың туындауына» әкеледі.
«Ерте жыныстық жетілуді, түрдің жоғары өсімталдығын (соңғы жылдары өсім 42%) ескерсек, «алып тастаудың» ауқымды көрінген көлемі ақбөкендердің санына теріс әсер етпейді. Қазіргі уақытта ғалымдар ақбөкеннің ең аз тұрақты санын 1 млн бас деп анықтады, осы шекті деңгейге жеткенде кез келген «алып тастауды» тоқтату керек», – деп мәлімдеді министрлік.
23 қаңтарда Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев Үкіметте өткен брифингте биылғы жылы сандарды реттеу аясында қанша ақбөкен өлтірілетіні белгілі болатынын айтты.
«Тәркілеу көлемі экологиялық негіздеумен түсіндіріледі. Біз қазір нарықтан тапсырыс береміз. Мамыр немесе маусым айларында бізде қанша көлемде тәркілеу керек екендігі туралы нақты деректер болады», – деді министр.
2023 жылы ақбөкендер санын басқару жөніндегі биологиялық негіздеме бойынша Орал тобының 226 мыңнан аспайтын және Бетпақдаланың 111,7 мыңнан аспайтын дарасын популяциядан «алып тастау» ұсынылды – бұл тиісінше жалпы санның 15-20 пайызы.
КИІКТЕН КЕЛЕР ҚАУІП БАР МА?
«Киік – Қазақстанның белгісі, бүкіл әлем біздің еліміздің популяциясын қалай сақтап жатқанын бақылап отыр», – дейді Зоология институтының терология зертханасының меңгерушісі Алексей Грачев. Сондықтан оның санын басқару мәселесінде ешбір жағдайда асығыс шешім қабылдауға болмайтынын айтады ғалымдар. Институттың ұзақмерзімді зерттеулері көрсеткендей, осы жылдар бойы ақбөкендер мен үй жануарлары арасында ерекше бәсекелестік болмаған. Өйткені, ақбөкендер мал жемейтін көптеген өсімдікті қорек етеді, ал жалпы азық қоры үй және жабайы тұяқтылар үшін жеткілікті.
Айта кету керек, әлеуметтік желілерде Орал ақбөкенінің популяциясы көбейіп, жайылым мен суару үшін үй жануарларымен бәсекелестікке түсуі мүмкін болғандықтан, оған қатысты сұрақтар көтерілген болатын. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің «Зоология институты» РМК бұл жағдайға алаңдаушылық білдірген.
Ғалымдардың айтуынша, ақбөкендер көшпелі өмір салтын ұстанады, сондықтан жайылымдарға жүктеме деңгейі жоғары емес. Үнемі қозғалатын ақбөкендер шөптің аз ғана бөлігін тұтынады, бұл жайылымдарды жануарлардың қайта пайдалануына мүмкіндік береді.
Зоология институтында кең ауқымды зерттеулер ақбөкендер мен үй жануарларының саны максималды болған жылдары (30-40 жыл бұрын) жүргізілген еді. Қазақстанда үй жануарларының саны 1990 жылдары күрт төмендеді және мал жаю негізінен ақбөкендер тұрмайтын елді мекендердің маңында жүргізілді. Қазіргі жағдайдың қандай екенін ғалымдар нақты айта алмайды, өйткені қазіргі уақытта бұл мәселені зерттеу үшін арнайы мемлекеттік бағдарламалар жоқ. Сондықтан ҚР БҒМ ҒК Зоология институтында, ең алдымен, қандай да бір шешім қабылдамас бұрын мәселені мұқият зерделеу қажет деп санайды.
Мамандардың айтуынша, XX ғасырдың алпысыншы жылдарында ақбөкендердің саны 600-800 мыңға, тоқсаныншы жылдары миллионға жуықтаған. 2015 жылы ақбөкендердің қырылуы күрт артып, содан бері тиісті зерттеулер жүргізу бастамаларына қарамастан, бұл мәселе шешілген жоқ. Мамыр айында тағы да белгісіз себептермен ақбөкендер азаюы мүмкін. Өйткені, бұл түр үшін ең осал кезең: мамыр айында олардың төлдері пайда болады, сондықтан аналықтары қыстан кейін ғана емес, сонымен бірге төлдейтін себебінен де әлсірейтінін айтады ғалымдар. Демек, ақбөкендер тез көбейгенімен, олардың қандай да бір себеппен аз уақытта жойылып кету қаупі де жоқ емес.
Ақбөкендер еліміздің Батыс Қазақстан, Еділ мен Орал өзендерінің аралықтарында, Үстіртте – ішінара Маңғыстау, сондай-ақ Ақтөбе және Атырау облыстарында өмір сүреді. Ақбөкендердің ең үлкен популяциясы –Қарағанды, Ақмола, Қостанай облыстарында, Бетпақдала.
Алексей Грачевтің айтуынша, ақбөкендер экожүйеде үлкен рөл атқарады. Мәселен, тұяқтарымен олар топырақты қопсытады, оған ылғал мен өсімдіктердің өсуіне қажетті барлық заттарды жеткізеді. Олар сондай-ақ топыраққа өздерінің биоматериалдарын енгізеді.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ОДАҒЫ АҚБӨКЕНДЕРГЕ АЛАҢДАЙДЫ
Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) өзінің Қызыл тізімінде дала ақбөкенінің өмір сүруіне қауіп-қатер деңгейін «толық жойылу қаупінен» «қауіп төнгенге жақын» күйге дейін төмендеткен болатын. Оксфорд университетінің сайтындағы мақалада «соңғы екі онжылдықта табиғатты қорғау күш-жігерінің арқасында бұл мүмкін болды, оның барысында ақбөкендер популяциясының, атап айтқанда, Қазақстан аумағында қалпына келуі байқалды» деп жазылған.
Қазақстан билігі жергілікті және халықаралық ұйымдармен бірлесіп браконьерлікпен тиімді күресіп, даланың қорғалатын аумақтарын кеңейтті. Алайда, аталмыш мақалада Қазақстанда жалғасып жатқан ақбөкендерді ату науқаны туралы айтылмаған – шенеуніктер оны «алып тастау» деп атайды, яғни бұл жануарлардың санын реттеуге бағытталған (ақбөкендердің Батыс Қазақстан облысының аудандарындағы фермерлік жерлерге су мен азық іздеп кіруі биліктің атуды бастауына себеп болды).
Мақалада браконьерліктің жалғасуы, аурулар, климаттың өзгеруі, инфрақұрылымның дамуынан туындаған тіршілік ету ортасының бұзылуы ақбөкендерге әлі де қауіп төндіретіні атап өтілген. Оксфорд университетінің профессоры және ақбөкенді сақтау Альянсының төрағасы Элеонор Милнер-Галландтың айтуынша, ақбөкендер «даланың мәдени символы және бостандықты бейнелейді».
Алдыңғы жылдың басында Қазақстан Экология министрлігі ақбөкендерді атуға рұқсат беріп, ақбөкен санының өсуі ауыл шаруашылығына зиян келтіретінін түсіндірді. Батыс Қазақстан облысында ату науқаны қазан айында басталды. Орал ақбөкендерінің санын бестен біріне қысқарту жоспарланған болатын. Ату басталғанға дейін Экология министрлігінің мәліметтері бойынша ақбөкен саны 1,3 млн-ды құраған. Бастапқыда аулау мен ату 6 қазан мен 15 қараша аралығында болады деп айтылған, бірақ содан кейін мерзім 20 желтоқсанға дейін ұзартылды. Қазақстандық зооқорғаушылар ату салдарынан ақбөкеннің көрші Ресей аймағына ағылғанына назар аударды.
IUCN қызыл тізімі Халықаралық Қызыл кітап ретінде де белгілі. Халықаралық табиғатты қорғау одағының (IUCN) мәліметтері бойынша, 2003 жылдан бастап ақбөкендер жойылып кету қаупі төнген санатқа жатқызылды.
Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының зоология және жануарлар генофонд институтының Қызыл кітабында ақбөкендер көрсетілмеген. Билік жылдан жылға браконьерлерден ақбөкеннің мүйіздерін «алып тастағаны» туралы хабарлайды.
Ақбөкендер жер бетінде соңғы мұз дәуірінен бері өмір сүріп келеді. Алайда, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін браконьерлік күшейе түсті, ақбөкендер ет пен мүйізі үшін өлтірілді. Соңғылары Шығыс Азияға экспортталды, олардан тиімділігі дәлелденбеген «дәрі-дәрмектер» шығарылды.
Сонымен қатар, жол инфрақұрылымы мен тау-кен өнеркәсібінің дамуымен және климаттың өзгеруінің әсерінен ақбөкендердің тіршілік ету ортасы айтарлықтай жойылды. Мұның бәрі ақбөкендердің әлемдік популяциясының тек алты пайызының қалуына әкеп соқты.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Киіктің киелі болуының сырын халық өзінше түсіндіреді. Ел арасында киікті атқан адамдардың үрім-бұтағы зиян көретіні жайлы аңыздар таралған. Киіктің жылына бір рет төлдейтін кезін «Құралайдың салқыны» деп атайды. Дәл осы кез қысқырдың жылына бір рет еттен жерініп, оған беттей алмайтын уақытына тұспа-тұс келеді екен. Үш-төрт күннен кейін қайта тәбеті ашылғанда киіктің жас төлдері аяқтанып қалатын көрінеді. Бұны да халық киіктің киелі болуының бір сыры деп түсінеді. Тіпті, киіктер ішіндегі төлінің жынысын өздері реттеп отырады екен. Қазақ секілді дала төсінде еркін көшіп-қонып, таза ауаны, тұнық суды ішіп күн кешетін де – киік. Олар дала экожүйесінде маңызды рөл атқарып, өсімдік құрылымына әсер етіп, биоалуантүрлілікті реттеп отыратын көрінеді. Зиянынан көрі пайдасы басым осы бір түз тағыларының популяциясын, оларды жаппай жоймай-ақ, қалпына келтірудің тиімді жолын ұсынатын ғалымдар шықса құба-құп.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
