Ашаршылық – қазаққа таныс тақырып. Ол халқымыздың басына төнген нәубет болған. Бұл туралы бүгінгі ұрпақ кітаптардан оқып та, ата-әжесінен естіп те жүр. Сондай нәубеттің шет-жағасын көрген үлкен кісілер нанның киесі туралы, бүгінде қоқыстарда шашылған нан уақтары бір кездері бағалы байлық саналғанын, тіпті «бір үзім нан үшін бір сөмке ақшаны беріп кеткен кездеріміз болды» деп айтқандарын да естігенбіз. Небір соғыстан аман жеткен қазақ халқы сол бір аштық пен қуғыннан жойылып кете жаздаған.
Елімізде 1997 жылдан бері 31 мамыр, ҚР Тұңғыш Президентінің Жарлығымен, Кеңес Одағындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні делініп, ал соңғы бірнеше жылда өткен ғасырдың 30-жылдарындағы ашаршылық құрбандарын еске алу күні деп атап өтіліп келеді. Бұл күні мыңдаған қазақстандықтар еліміздің бірнеше қаласында орнатылған еске алу мемориалдарына гүл шоқтарын қойып, Мемлекет басшысы сөз сөйлейді.
Міне, 31 мамырдағы іс-шара көптеген жылы, шын мәнінде, тарихтың символдық қимылы болып келсе, соңғы жылдары бәрі өзгерді: тіпті өткен оқиғаларды бағалауда ұқыпты қазақстандық билік ашаршылықты мұқият зерделеуді талап ете бастады.
АШАРШЫЛЫҚ ТАҚЫРЫБЫНА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
Ашаршылық тақырыбына деген қызығушылықтың артуы «Зұлмат» пен «Өлі дала көшпенділері» атты екі деректі фильмдер шыққан кезде байқала бастады. Бұл екі фильм YouTube-та шығарылды, оның аудиториясы мұндай ақпаратты үлкен ықыласпен және құрметпен қабылдайтыны белгілі болды. Сонымен қатар ғылыми еңбектер жариялана бастады. Бүгінгі таңда ашаршылық туралы ең танымал кітаптардың бірі – американдық тарихшы Сара Кэмеронның «Аштық жайлаған дала» еңбегі, 2018 жылы жарық көріп, 2020 жылы қазақ және орыс тілдеріне аударылды. «Жас ұрпаққа бұл тақырып өте қызықты болды, тіпті кітапты алған адамдар Instagram-да пікір қалдырып, оны білу қаншалықты маңызды екенін жазды», – дейді кітаптың қазақ тіліндегі нұсқасын шығарушы Досым Сәтпаев.
Сондай-ақ 2021 жылы қазақстандық тарихшы Сұлтан Әкімбековтің «Революция мен ашаршылық арасындағы қазақтар» атты іргелі зерттеуі жарық көрді, онда ол, шын мәнінде, барлық белгілі деректер мен зерттеулерді әр жылдардағы қазақ халқының елеулі бөлігінің өмірінің, дәлірек айтсақ, өлімінің бір толық бейнесінде жинақтайды.
Аталмыш тақырыпқа қоғамда қызығушылық туындаса да, Қазақстанда ашаршылық мәселесі бойынша ғылыми жұмыс әлдеқайда баяу жүруде. Ашаршылықтың болғаны туралы фактіні жақтаушылар мен қарсыластардың күрт радикалды бағалауы немесе солтүстіктегі ірі көршісін ренжітуден қорқуы кедергі келтіруде.
«…ҚАТЫГЕЗДІК ЕРЕКШЕЛІК ЕМЕС, ЕРЕЖЕ БОЛДЫ»
Сара Кэмерон «Аштық жайлаған дала» кітабында «Мәскеудегі БКП(б) Орталық Комитеті науқан жоспарын құрып, Қазақстанның 700 «зұлым» байына шабуыл жасауға мүмкіндік берді» деп жазады. Әрине, барлық құрбандар алдын ала анықталған және шын мәнінде ауқатты отбасы басшылары әрқашан тізімге кіре бермеді. Республиканың «отырықшы», «жартылай көшпелі» және «көшпелі» аудандарына шартты түрде бөліну болды және сол немесе басқа аймаққа енуіне байланысты малдың әртүрлі саны «байлық» ретінде саналды. Негізінен ОГПУ қызметкерлерінен тұратын тәркілеу комиссияларына ешкімді аямау туралы бұйрық берілді. Олар ісіне еш өкінбеді. «Аштық жайлаған дала» кітабында Садық Жердектабқановтың тағдыры былайша сипатталған: «Комиссия мүшелері соңғысын жалаңаш шешіндіріп тастады. Олар оның аузын байлап, кеудесіне револьвер тақап, малдың қайда екенін, жасырын байлықты айтуды талап етті. <…> Тәркіленгеннен кейін мал қалмағаны белгілі болған кезде, олар оның жалаңаш арқасынан қан аққанша сабады. Қан көлін көрген Жердектабқановтың жүкті әйелі жүрек талмасынан қайтыс болды». Мұндай қатыгездік ерекшелік емес, ереже болды.
Осындай озбырлықтан туындаған аштықтың кесірінен қазақтардың бас ауған жаққа үдере көшуі орын алды. Бұл жайында Тұрар Рысқұловтың И.Сталинге, В.Молотовқа 1933 жылдың 9 наурызында жазған хаты бар. Онда былай дейді: «Қонысын тастап, Қазақстанмен көршілес өлкелерге көшкен қазақтардың мекенжайларынан келіп түскен, шамамен алынған соңғы деректерге қарағанда: қазір Орта Еділде – қырық мың, Қырғызстанда – жүз мың, Батыс Сібірде – елу мың, Қарақалпақстанда – жиырма мың, Орта Азияда – отыз мың қазақ бар. Қонысынан ауғандар қалмақ жеріне, Тәжікстанға, Солтүстік өлкеге және басқа да осы сияқты шалғай жерлерге де көшіп кетті. Байлар бастаған бір қауым Қытайға ауды… Бұл қазақтардың көші-қоны емес, басы ауған жаққа кетуі».
Қазақтардың жерге «қоныстану» үдерістерін басқарған (ғылымда бұл құбылыс «седентаризация» деп аталады) БКП(б) Қазақ крайкомының хатшысы Филипп Голощекин ұжымдастыру науқанының қорытындысын жалпы оң деп бағалады: «Орташа шаруа орталық тұлғаға айналды», – деп жазғанымен, ол байлардың малы «бар болғаны» жоспардың 64 пайызын (144 474 бас мал тәркіленді) құрады деп шағымданды. Алайда, қазақтардың бұрынғы қоғамдық құрылымын бұза отырып, кеңес шенеуніктері республикада ашаршылықтың басталуына алғашқы қадам жасады.
Қазақстандағы ұжымдастыру жоспары қазақтардың «қоныстануы» бірнеше кезеңнен тұрады деп болжады: алдымен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін қазақтар, содан кейін 1930 жылы тағы 84 340 шаруашылық колхоздарға, содан кейін қалғандары «үздіксіз ұжымдастыру жоспарына» сәйкес кіреді. Дегенмен, жоспарларды Мәскеу асығыс әзірледі, сондықтан арнайы құрылған құрылым – Шөгінді – жоспарды басқаларға қарағанда тезірек орындауға тырысып, барлығын колхоздарға айдай бастады (1930 жылдың 7 наурызына қарай шенеуніктер «отырықшы» жоспарының 150 пайыздан асыра орындалуы туралы есеп берді), сонымен қатар республикада колхоздарды ең аз инфрақұрылыммен қамтамасыз ету үшін ақша жоқ болып шықты.
КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ҚУҒЫН-СҮРГІНІ
Кеңес өкіметі жылдарында 40 миллионға жуық адам қуғын-сүргінге ұшырады. Қуғын-сүргін деп отырғанымыз – адамдарды саяси себептермен қудалау. Статистикаға сенсек, Қазақстанда 1921 жылдан 1954 жылға дейін 100 мыңға жуық адам сотталып, 20 мыңнан астам атылған. Мыңдаған адам «хат алмасу құқығы жоқ» деген желеумен бас бостандығынан айырылған, бұл жаза – өлім жазасымен бірдей дегенді білдіреді.
Сталиндік қуғын-сүргін Қазақстанда жойқын жүрді. Бас басқару жүйесінің ел аумағында көптеген ГУЛАГ – АЛЖИР, Степлаг, Карлаг деп қысқартылған лагерьлер мен қамау орындары болды. Осы лагерьлерге КСРО-ның барлық республикаларынан бес миллионнан астам адам жіберілді. Ал Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде неміс басқыншыларына көмек көрсетті деп айыптаған Кавказ халықтарының, немістердің, корейлердің, түріктердің, парсылардың, Қырым татарларының, поляктардың және басқа да ұлттардың көптеген өкілі Қазақстанға күштеп қоныстандырылды. Осы соғыс кезінде немістер, гректер, шешендер, ингуштар, қарашайлар, балқарлар, Қырым татарлары және басқа халықтар елге жер аударылды. Олардың саны 1 200 000 адамды құраған.
Қоныс аударушылар қазақ халқының көмегі мен ерекше қолдауының арқасында ғана өмір сүре алды, осыған орай 1 наурыз «Алғыс айту күні» боп белгіленді. Қазақстанға барлығы 1,2 миллионнан астам қоныс аударушылар келді, барлығы да еліміздің заңнамасына сәйкес қуғын-сүргінге ұшырағандар қатарына жатады.
Ұлттық зиялы қауымның саяси қуғын-сүргіні, соның ішінде Қазақстанды да қамтып, 1937 жылы өзінің шарықтау шегіне жетті. Ғылым мен мәдениеттің көрнекті қайраткерлері – Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Тынышпаев, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Санжар Асфендияров және басқалар қуғын-сүргінге ұшырады.
…Кейін атылған адамдардың жаппай жерлеу орындары анықтала бастады. Сондай орындардың бірі 1937-1938 жылдары тоталитаризмнің мыңдаған жазықсыз құрбандары, оның ішінде белгілі жазушылар мен ақындар (М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, А.Байтұрсынұлы, С.Асфендияров), ірі мемлекет және қоғам қайраткерлері, шаруашылық басшылары, озаттар жасырын жерленген Жаңалық жерінде кездейсоқ табылды. Қудаланғандардың құрамы көпұлтты болып шықты: қазақтар, поляктар, орыстар, немістер, кәрістер, ұйғырлар, өзбектер, т.б.
«ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢСІЗДІКТІ ЖОЮ»
1931-1933 жылдардағы ашаршылықтың салдарынан 2,5 миллион шамасында адамның өмірі қиылыпты. Демограф-ғалым Мақаш Тәтімов осы жылдары Қазақстанда өмір сүрген 2,5 миллион адамның арасында 2,3 миллион қазақтардың және 200 мың келімсектердің қайтыс болғанын айтады. Осы кезеңде қазақ даласы жаппай ашаршылыққа ұшырап, 1-3 миллионға жуық адам қаза тапқан трагедияны халық «ұлы жұт» (аштық) немесе «ашаршылық» деп атаған.
Ашаршылық – зорлық-зомбылықпен ұжымдастыру саясатына, орталық билік органдарының азық-түлік жинау жоспарын ұлғайтуына, малды тәркілеуге байланысты адамдардың аштықтан жаппай қырылуы. Бастапқыда Украинадағы 1932-1933 жылдардағы ашаршылық «Голодомор» деп аталды. Уақыт өте келе сөздің мағынасы кеңейіп, қазір ол басқа елдердегі – мысалы, Қазақстан, Беларусьтегі ұқсас оқиғаларға қатысты қолданылады.
1920 жылдардың аяғында КСРО үкіметі барлық ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастырып, билік шағын шаруашылықтарды біріктіруге және осы саланы мемлекетке толығымен бағындыруға тырысты. Халық мұндай бұрылысқа дайын емес еді. Үкімет байлардың мүлкін «әлеуметтік теңсіздікті жою мақсатында» тәркіледі. Көшпелі шаруашылықтарды отырықшы ету міндеті қойылды. Шұғыл түрде ауыл шаруашылық өнімдерін (ет, астық) дайындап, Ресейге жіберу керек болды. Салықтардың саны мен мөлшері өсті, ал құрғақшылық елдің кейбір аймақтарына әсер етті.
2021 жылы «Ашаршылық. Аштық. 1928-1934. Деректі шежіре» атты туынды шықты. Оған Қазақстан аумағындағы ұжымдастыру сұмдықтары туралы мыңнан астам нақты айғақтар кірді. Бұдан әрі бір мезгілде екі деректі фильм – Жанболат Мамайдың «Зұлмат» және Досым Сәтпаевтың «Өлі дала көшпенділері» – тарихшыларды тартып, құжаттарға мол дәйексөз келтіре отырып, сол кездегі тірі куәгерлердің айтуымен ашаршылық кезеңі туралы баяндайды.
АШТЫҚ ҚҰРБАНДАРЫ ҮШІН КІМ ЖАУАП БЕРЕДІ?
Кеңестік дәуірде аштықтың салдары туралы жария етілмеді. Мәселе ретінде де көпшілік алдында көтерілген емес. Содан 1937 жылы КСРО-да халық санағы жүргізілді, бұл қазақтардың саны 1926 жылмен салыстырғанда үштен біріне азайғанын көрсетті, бірақ аталмыш санға елден ауып кеткендер де кіреді.
Мемлекеттік деңгейдегі алғашқы қатаң бағалар 1991-1992 жылдары Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінде берілді: алғашқы құпиясыздандырылған құжаттардың қорытындысы бойынша, ашаршылықтың салдарын зерттеу жөніндегі комиссия өкілдері мен тәуелсіз тарихшылар 30-жылдары болған оқиғаны «этноцид» деп атады. Алайда, Ресей билігі мұндай бағалауға үзілді-кесілді келіспеді және тәуелсіздік алған мемлекет өзінің жаңа тарихын үлкен жанжалдан бастағысы келмегендіктен, ашаршылықты бағалау мәселесі ресми мемлекетаралық күн тәртібінен шығарылды.
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастар нығайған сайын ашаршылық тақырыбы ғылыми дискурстан да жоғалып кетті. Тарихшы Сұлтан Әкімбековтің айтуынша, бұл тақырыптағы ғылыми жұмыстар мен жарияланымдар саны аз болған. Бұл үнсіздіктің психологиялық кедергісі ХХІ ғасырдың 10-жылдарының басында бұзылды. Мәселен, елдің ірі қалаларында ашаршылық құрбандарына арнап ескерткіштер орнатыла бастады.
Десе де, бұл ашаршылық тақырыбын ішкі және сыртқы саясаттанудан құтқармайды. «Халқымыздың бір бөлігі болып жатқан оқиғаны тек «геноцид» деп атау керек деп санаса, енді біреулері әлі күнге дейін ашаршылық болмағанын айтады. Бұл көп жылдар бойы ғылыми базаның іс жүзінде жоқтығының салдары», – деп қынжылады Сұлтан Әкімбеков. Тарихшы атап өткендей, қазіргі уақытта екі мәселе өте нәзік: «геноцид» терминін дұрыс қолдану және бұл апаттағы қазақстандық саяси элитаның рөлі. Екінші сұрақты шешу оңай: көптеген ашық құжаттардан қазақ шенеуніктерінің басқа республикалардан жіберілген әріптестеріне қарағанда қатал, былайша айтқанда, қанішер болғаны байқалады. Бірақ, бұл репрессиядан қорқудың салдары еді, бұл кез келген қазақ басшысы өзінің орталыққа адалдығын дәлелдей алатын жалғыз жол еді, басқаша айтқанда, отандастар, кейде тіпті туыстары өздерінің жақынын өлім жазасына кесіп, сонымен бірге болып жатқан оқиғаны мақұлдайтын жағдайды тудырған сталиндік сұмдық жүйе болды.
«Геноцид» термині күрделірек. Ең қалыпты бағалаулар бойынша, Қазақстанда ашаршылықтың салдарынан кем дегенде, миллион қазақ қаза тапты (батыл есептер бұл көрсеткішті тағы жарты миллион адамға арттырады). Голодомор Украинада 2,5 миллионнан 4 миллионға дейін адамның өмірін қиғанымен, халық саны бойынша қазақ аштығы ең жойқын болып саналады: бүкіл этникалық топтың төрттен бір бөлігі жойылып кетті. «Егер БҰҰ деңгейінде қабылданған заманауи құжаттарға сүйенетін болсақ, олардың үш-төрт тармағы бойынша Қазақстандағы ашаршылық геноцид бола алады. Мәселе оны кім орындап жатқанында. Меніңше, ол, әрине, орыс халқы емес, бұл жерде сталинизм саясатының кінәсі туралы айту орындырақ», – дейді саясаткер Айдос Сарым.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Егеменді елімізде қабылданған алғашқы заңдардың бірі – «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын оңалту туралы» (1993 жыл, 14 сәуір) заң еді. Бүгінде Қазақстанда жыл сайын миллиондаған құрбандарды еске алуға арналған іс-шаралар өткізіледі: мұражайларда көрмелер ашылады, мемориалдарға гүл шоқтары қойылады, жаңа деректер жарияланады, театрда пьесалар қойылады.
Репрессия тақырыбын қамтыған көптеген кітаптар жазылды. Мысалы, Солженицынның КСРО-да тыйым салынған әйгілі «ГУЛАГ архипелагы» шығармасы, автор бұл үшін Кеңес өкіметінде айыпталып, 1974 жылы азаматтығынан айырылды. Солженицынның өзі роман жазғанға дейін Жаңа Иерусалимге, кейінірек Қазақстанға Кеңес өкіметін сынағаны үшін жер аударылған, оның көркем-деректі эпопеясы ГУЛАГ-тың 257 тұтқынының хаттарына, жеке естеліктеріне және әңгімелеріне негізделген.
2021 жылғы 6 желтоқсанда ҚР Парламенті Сенатында «Ашаршылық. Аштық. 1928-1934» атты кітаптың төртінші, бесінші томдарының тұсауы кесілді. Оған 30-жылдардағы аштық туралы құпияланған құжаттар кірді.
Бүгінде сталиндік террор кезеңі туралы тарих оқулықтарында егжей-тегжейлі баяндалады, осы тақырыпта кітаптар шығарылып, фильмдер түсірілді, еліміздің қалалары мен ауылдарында естелік стелалар орнатылды. Мұның бәрі қазіргі қоғамға бейбіт эволюциялық дамудың құндылығын түсінуді еске салуды мақсат етеді.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
