Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында туризмге ерекше мән беріп: «Біз еліміздің туристік әлеуетін пайдалануымыз керек. Туризм саласында да осындай серпінді жобалар жүзеге асуы тиіс. Өкінішке қарай, осы маңызды салада әлі де елеулі табыстар жоқ, біз басқа мемлекеттерден артта қалып отырмыз», – деген болатын.
Соңғы жылдары экологиялық туризм саласына ерекше назар аударыла бастады. Әсіресе, биыл Қазақстанда туристердің қорық орындарына саяхаттауға, өзіндік табиғатты тануға және байырғы тұрғындардың дәстүрлі өмір салтын зерттеуге деген қызығушылығы арта түскені байқалады. Экологиялық туризм қазақстандықтар арасында да, елімізге шетелден келген қонақтар арасында да танымал трендке айналуда.
ЭКОТУРИЗМНІҢ ДАМУЫ
Экотуризмнің ең кең тараған түсінігі – туристер қоршаған ортаның сақталуына және экожүйелердің тұтастығына жауапкершілікпен қарау принципін басшылыққа алатын саяхатты білдіретін таза табиғи аумақтарға табан тіреу. Бұл ұғымды 1980 жылдары мексикалық эколог Эктор Себальос-Ласкурайн енгізген. Содан бері аталмыш ұғым кеңейіп, қазір туристер қоршаған ортаның сақталуына және экожүйелердің тұтастығына жауапкершілікпен қарау принципін басшылыққа алатын саяхат дегенді білдіреді.
Қазақстанда экотуризм соңғы уақытта қарқынды дамып келеді. Туризм және спорт министрлігінің мәліметінше, 2023 жылы ұлттық саябақтарға 2,4 миллионнан астам адам келген. Туристер табан тірейтін орталықтар саны да өсуде. Қазіргі уақытта елімізде олардың саны – 16, оның ішінде 7-уі ұлттық парктер аумағында.
Табиғи көрікті жерлерге деген қызығушылықты жаңа көрсеткіштер де растайды: Алтынемел, Шарын және Іле Алатауы саябақтары қонақтар үшін арнайы үш жаңа келу орталығын ашқан.
Туристік саланы дамытудағы маңызды қадам фермерлерге өз учаскелерінде агротуризммен айналысуға рұқсат беру болып отыр. Бұл шешім ауылдық жерлердің дамуына ықпал етіп қана қоймай, 10 мыңнан астам ауыл тұрғындары үшін қосымша жұмысқа орналасуға мүмкіндік береді.
ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ҚАМҚОРЛЫҚ
Табиғатты қорғауға жәрдемдесу жергілікті қауымдастықтар мен тұрғындардың түсіністігімен және араласуымен ғана мүмкін болмақ. Өйткені, экотуризмнен түсетін кірістер табиғи нысандардың таза күйінде сақталуын және олардың осы дәстүрді қорық аумақтарына келушілерге сіңіруге деген ұмтылысын ынталандырады, атап айтқанда, ешкім ештеңені бұзбауы және ластамауы керек.
Қазақстанда экотуризмді дамытудың зор әлеуеті бар. Өйткені, ондаған табиғи парктер мен қорықтар мемлекет қорғайтын аумақтар тізіміне енгізілген. ҚР Экологиялық кодексінде қорық аймақтарына экскурсиялар ұйымдастыру кезінде туроператорлар ескеруі тиіс міндеттемелер көзделген. Турларды мұқият жоспарлау қажет, табиғатқа ең аз әсер ететін көлікті пайдаланып, тұрмыстық қатты қалдықтарды азайту керек.
ВИРТУАЛДЫ ТУРЛАР ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТА ТҮСЕДІ
Республикада жыл сайын белгілі бір аймаққа байланысты туристік маршруттар көбейіп келеді. Виртуалды турлардың бағыттары артып, жетілдірілуде, олар да танымал бола бастады. Әсіресе, ғылыми және танымдық тәсілге негізделгендері. Ал, ол үшін Қазақстанның барлық құрамдас бөліктері дайын. Жоғарыда айтылғандай, бұл ең алдымен табиғи ландшафттар – дала мен шөлдер, таулар мен көлдер, теңіздер мен ормандар. Сонымен қатар, экологиялық туризмді дамытуға, көрсетуге және сақтауға арналған флора мен фаунаның ең бай әлемі туралы ұмытпаңыз.
Әрине, бәрі оңай емес – браконьерлер мен вандалдар, экотуризмнен пайда табуы мүмкін мемлекеттің күш-жігеріне немқұрайлы немесе жиі қызығушылық танытпайтын жергілікті тұрғындар проблемасы, өкінішке қарай, жалғыз емес. Бұл бірақ кейінге қалдырылмайтын шешімдерді қажет етеді. Мұнда, ең алдымен, ұлттық парктер, қорықтар, т.б. сияқты ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда биоәртүрліліктің, экожүйелердің және адам қызметінің тепе-теңдігін сақтау қажет. Алайда, бұл табиғи байлық шексіз дегенді білдірмейді. Жоқ. Олардың барлығы қалпына келтіруді және одан әрі теңдестіруді талап етеді. Әсіресе, бүгінгі таңда тұрғындарда экологиялық тәрбиенің тәжірибесі болмауы аясында бұл аса маңызды.
Мысал ретінде Катон-Қарағай қорығымен бірге Қазақстандағы туристер баратын ең сүйікті орындардың бестігіне кіретін Көлсай көлдері ұлттық паркін келтіруге болады. Екі аумақта да Қызыл кітапқа енген түрлер мекендейтін фауна мен флора ғана емес, сонымен қатар сирек эндемиктер де бар. Яғни, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің тек осы аумақта ғана мекендейтін, дүниежүзінің ешбір жерінде жоқ өкілдері тіршілік етеді. Осының бәрі жергілікті табиғи көрікті жерлерді тек сәндік ретінде емес, сонымен қатар туристерді, әсіресе табиғилықты жоғары бағалайтын шетелдіктерді шақыруға болатын бірегей экотуристік орталық етеді.
Аталмыш қорғалатын аймақта жұмыс істейтін қызметкерлердің пікірі бойынша, олардың саябағына келушілер саны артып келеді. Бұл бір жағынан қаржы ағыны және жергілікті халық үшін жұмыс орны. Екінші жағынан, рекреациялық жүктеменің артуы байқалады, ол көбінесе біркелкі емес болып бөлінеді. Бұл қазірдің өзінде жергілікті табиғатқа, Қызыл кітапқа енген жануарлар мен өсімдіктерге қауіп төндіреді. Әсіресе, Төменгі Көлсай көлі мен Қайыңды көлі есепке алынбаған саяхатшылар ағынынан зардап шегуде. Туристердің бару үшін арнайы жасалған бес табиғи соқпақ, өкінішке қарай, шетте қалады.
Мәселенің шешімі ретінде виртуалды тур ұйымдастыруға болады. Бұл туралы ширек ғасырға жуық туризм және экологиялық білім беру саласында жұмыс істейтін «Көлсай көлдері» ұлттық паркінің ғылыми қызметкері Хамит Ахметов өз ойымен бөліседі: «Виртуалды тур көмегімен осы екі көрікті жерді кем дегенде ішінара түсіруге болады. Сонымен қатар, қалған бес бағытқа, оның ішінде психологиялық жайлылық тұрғысынан ең пайдалы деп саналатын Орта және жоғарғы көлдер орналасқан жерлерге баруға қызығушылық таныту керек».
Бүгінде виртуалды турлар Катонқарағай қорық аймағында және «Көлсай көлдері» ұлттық саябағында ғана емес, сонымен қатар елдің тағы үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтарында – Батыс Алтай қорығында, Сайрам – Өгем және Тарбағатай ұлттық парктерінде де бар.
Айта кетейік, Катонқарағай ұлттық паркінің туризм жөніндегі маманы Серік Қоңырбаев та өз әріптесімен келіседі, ол виртуалды турлар кез келген ұлттық саябақтың аумағында экологиялық туризмді ілгерілетуге және дамытуға көмектесетініне сенімді. Туристік маусым тіпті қысқа болса да – маусымнан қыркүйекке дейін, бірақ виртуалды турдың арқасында болашақ турист келу қарсаңында өз бағытын мұқият ойластыра алады.
Сонымен қатар, таңғажайып табиғи түрлерден басқа, Қатонқарағайда таңдануға болатын көп нәрсе бар. Мысалы, жергілікті қолөнершілердің экологиялық таза материалдардан – киізден, былғарыдан, ағаштан жасалған сәндік өнер мен қолөнер бұйымдарын айтуға болады.
Жергілікті қолөнершілердің бірі – Бақытбек Жалымбеков он жылға жуық уақыт бойы сүйікті ісімен айналысып келеді және оның ағаштан жасалған кәдесый оюы Шығыс Қазақстан облысынан тыс жерлерде де белгілі. Сондықтан ол және оның жұмысы Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың экологиялық туризмді дамыта алатын әлеуеттің үлкен қоры екенін көрсететін оң мысал бола алады. Сонымен, жергілікті тұрғындар жұмыссыз қалмайды, олар өз бастамасы арқылы республиканың белгілі бір аймағының экожүйелері мен табиғи биологиялық әртүрлілігін сақтауға ықпал етеді.
ТАНЫМАЛ ТАБИҒИ ОРЫНДАР
Еліміздегі экотуризм үшін танымал орындар қорғалатын табиғи аумақтардың жалпы аумағына ие және оның аумағы 26 млн гектар жерді алып жатыр. Қорық аймақтарының ішінде шетелдік және отандық туристер үшін Алакөл көлінің, Ақсу-Жабағылы қорығының, Бурабай табиғи паркінің, Катонқарағай ұлттық саябағы, Қорғалжын қорығының, Қызыларай тау сілемінің айналасы ерекше танымал.
Алакөл көлі. Өзінің бірегей су құрамы бар көл келуші туристерге денсаулығын жақсартуға мүмкіндік береді. Бірақ, жағажай демалыстарымен қатар, мұнда құстардың көптеген түрінің мекендеу орындарына экскурсиялар да танымал. Қонақүйлерге орналасу арқылы туристер таңғажайып ауыл өмірімен танысуға мүмкіндік алады.
Ақсу-Жабағылы қорығы. Еліміздегі көне әрі ең үлкен қорықтардың бірі – Ақсу-Жабағылы қорығы 1926 жылы сол кездегі Оңтүстік Қазақстан облысында Талас Алатауы тауларында құрылған. Бұл жерге аяқ басқан туристер ежелгі жартастағы суреттері бар Ақсу шатқалына барады. Қорықтағы ең қызығы – жабайы табиғатты, құстардың жүздеген түрін, бауырымен жорғалаушыларды, арқарларды, бұғыларды және басқа да сирек кездесетін жануарларды бақылау. Қорық экологиялық экскурсияларды, соның ішінде балаларға арналған экскурсиялар жүргізіп, атпен серуендерді ұйымдастырады.
Бурабай табиғи паркі. Бұл қорғалатын курорттық аймақта кез келген тұрмыстық қызметке тыйым салынады. Көркем көлдерде қарағай, қайың, көктерек өседі. Саябақта жануарлардың 305 түрі – бұғы, бұлан, елік, қабан, т.б. мекендейді. Мұнда табиғатпен байланыста денсаулықты қалпына келтіру мүмкіндігін толықтыратын танымал жаяу жүру бағыттары бар.
Катонқарағай ұлттық саябағы. Шығыс Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын аймақ келушілерді табиғи кешеннің тыңдығымен таңғалдырады. Бұл қылқан жапырақты ормандар, жабайы өзендер, көркем сарқырамалар, мөлдір көлдер. Әлемнің түкпір-түкпірінен келген туристер Алтайдағы ең үлкен сарқырама, Көккөл, Белуха тауы, Рахманов минералды бұлақтарын біледі.
Қорғалжын қорығы. Ақмола облысында қоқиқаздар, дальматиялық пеликандар және басқа да сирек кездесетін құстардың мекендейтін жері ретінде әлемде белгілі бірегей сулы-батпақты алқаптар бар. Мұнда құстардың екі маңызды қоныс аудару жолы қиылысады, сондықтан қорық Дүниежүзілік табиғи мұра нысандарының тізіміне енгізілген.
Қызыларай тау сілемі. Балқаш өңірінің солтүстігінде далада «Дала шоқысы» деп аталатын тау сілемі бар. Бұл ежелгі жанартаулардан қалған 1565 м биіктіктегі Ақсоран шыңы. Шыңның етегінде экотуристер арасында танымал Шабанбай би ауылы орналасқан. Мұнда олар қазақтардың ұлттық тұрмысы мен мәдениетімен таныса алады. Осы жерден олар монументалды қабірлерге, даладағы тас мүсіндерге және ежелгі үңгір суреттеріне экскурсияға барады.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Біздің елімізде соңғы уақытта туризм мен экотуризм қарқынды дамып, шетелдік саяхатшылар арасында да танымал бола бастады. Туризм және спорт министрлігінің мәліметінше, 2023 жылы Қазақстанға 9,2 млн шетелдік азамат келген, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен екі есе жоғары (4,7 млн). Ел ішінде 9,6 миллионнан астам қазақстандық саяхат жасаған. Бұл көрсеткіш 1 млн адамға артты. Орналастыру орындары 229 млрд теңгеден астам сомаға қызмет көрсетті, ал бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 1,3 есе (182,9 млрд) артық. Саладан бюджетке түсетін салық түсімдері 450 млрд теңге, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 64 млрд теңгеге артық. Бұл ретте туризмге инвестициялар көлемі 2023 жылы 787 млрд теңге болды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 53%-ға (513 млрд) артық.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
