Өткен айдың басында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бірқатар елдерде лаңкестік ұйым деп танылған «Талибан» қозғалысы тыйым салынған ұйымдар тізімінен шығарылғанын растады. Ол мұны «Талибан» бақылауындағы Ауғанстанмен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту қажеттілігімен түсіндірді. Үкіметтің неліктен мұндай қадамға барғанын және бүкіл әлемде тыйым салынған ұйыммен қалай дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға болатынын шағын мақаламызда сараптап көрелік.
ТӘЛІПТЕР АЙМАҚТАҒЫ СУ ДАҒДАРЫСЫН ОДАН ӘРІ НАШАРЛАТУЫ МҮМКІН
«Талибан» – әлемнің көптеген елінде, соның ішінде Канада, Қырғызстан, Тәжікстан мен Түркияда террористік деп танылған әскерилендірілген исламшыл қозғалыс. 1995 жылы «Талибан» елдегі билікті толығымен басып алды, бірақ сол кезде оны тәжік тектес Ауған командирі, Ауғанстанның Қорғаныс министрі Ахмад Шах Масудтың дивизиялары тоқтатты. 1996 жылдың өзінде-ақ «Талибан» Кабулды – елдің астанасын басып алып, Ауғанстан Ислам Әмірлігін құрды. Елдің негізгі заңы шариғат болды. 2001 жылдың 11 қыркүйектегі шабуылдардан кейін, көп ұзамай, АҚШ Ауғанстанда терроризмге қарсы операцияны бастады. Олар «Талибан» режимін құлатып, қозғалыс жасырын жұмыс істеуге көшті.
Екі жыл бұрын тәліптер Орталық Азияда су тапшылығының күшеюіне қарамастан, «Қоштепа» каналының құрылысын бастағаны белгілі болды. Бұл канал Әмудария суының 30%-ын Ауғанстанның солтүстік аудандарына бұра алады. Бұл жоба «Талибан» үкіметіне шамамен 92 миллион долларға түспек.
Егер канал аяқталса, аймақтағы су дағдарысы нашарлауы мүмкін. Әмудария суларын пайдалану ешқандай халықаралық шарттармен реттелмегендігі де жағдайды қиындатады. Өзен туралы келіссөздер 1946 жылы өтті, бірақ содан кейін елдер суды пайдалану туралы келіспеді. 1992 жылы барлық Орталық Азия мемлекеттерінің билігі өңірдегі суды пайдалануды реттейтін Алматы декларациясына қол қойды. Қазақстан, Өзбекстан және Тәжікстан да БҰҰ-ның су ресурстары жөніндегі конвенциясына қосылды. Бірақ, Ауғанстан бұл құжаттарға қол қойған жоқ.
Өткен күзде «Талибан» өкілдері каналдың бірінші учаскесінің құрылысы аяқталғанын айтты. Іске қосу рәсімінде олар Орталық Азия мемлекеттерінен өзенді пайдалану туралы алаңдамауды сұрап, Ауғанстанның Әмудария суын пайдалануға құқығы бар екенін айтты.
«Егер көршілерімізде алаңдаушылық болса, біз олармен дипломатиялық арналар арқылы байланысуға дайынбыз», – деді сол кезде Сыртқы істер министрінің орынбасары Шер Мұхаммед Аббас Станикзай.
Су тапшылығы туралы негізгі алаңдаушылық Әмударияның төменгі ағысында орналасқан Өзбекстаннан келеді. Соңғы 10 жылда, Өзбекстан Су шаруашылығы министрлігінің деректеріне сенсек, Сурхандария облысында су пайдалану көлемі 16,7%-ға төмендеді. Сурхандария облысы Ауғанстанның Балх провинциясының жанында орналасқан, ол жерден «Коштепа» каналы бастау алады. Су мәселесі аймақта және құрылысқа дейін болған, бірақ бұл канал оны одан әрі нашарлатуы мүмкін.
Сонымен қатар, «Талибан» қозғалысы каналдың құрылысымен өз бетінше айналысады және шетелдік мамандарды тартпайды. Ал, бұл бірқатар мәселелерге әкеледі. Мысалы, 2023 жылдың желтоқсанында құрылыста үлкен апат болған. Халықаралық сарапшылар спутниктік суреттерге сүйене отырып, каналдың құлағанын және аймаққа көп мөлшерде су төгілгенін анықтады.
АСТАНАНЫҢ ШЕШІМІ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПАЙДА МА, ӘЛДЕ РЕСЕЙ ЫҚПАЛЫ МА?
Қазақстан билігі «Талибанды» тыйым салынған тізімнен шығаруды жоспарлап отырғаны өткен жылдың желтоқсан айында белгілі болды. Содан кейін бұл туралы ҚР Сыртқы істер министрлігі мәлімдеді, бірақ маусым айында шешім түпкілікті қабылданды. Тоқаев бұл туралы ҰҚШҰ (Ұжымдық Қауіпсіздік туралы шарт ұйымы) елдері парламенттері палаталарының спикерлерімен кездесуде жариялады. «Қазақстан Талибан режимін қазіргі Ауғанстанмен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытудың маңыздылығын және бұл режимнің ұзақ мерзімді фактор екенін түсінуді ескере отырып, террористік тізімнен шығарды», – делінген Ақордада.
Орталық Азияны зерттеуші Брюс Панниер «Азаттық радиосына» берген сұхбатында Орталық Азияның басқа елдерінен де осындай шешімдер күтетінін айтты. Бұл елдердің билігі біреу бірінші болып шешім қабылдайды, ал басқалары соған сәйкес келеді. Панниердің айтуынша, тәліптермен келісімге келу керек, өйткені олар аймақ үшін маңызды мемлекетті басқарады: «Соңғы уақытта Азиядағы геосаяси және экономикалық жағдай қатты өзгеруде. Сондықтан елдердің Ауғанстанмен қарым-қатынасты сақтағысы келетініне көптеген себеп бар, тәліптермен жақсы қарым-қатынаста болу арқылы олар өздеріне бір нәрсе ұта алады. Өйткені, Ауғанстанның Азия континентіндегі географиялық орналасуы көптеген себепке байланысты транзит үшін маңызды. Оның үстіне Ауғанстан өзінің минералдық ресурстарымен, дамыған елдердің барлығы іздейтін шикізатымен де маңызды».
Қазақстан мен Ауғанстан арасындағы тауар айналымы шынымен де соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Айталық, 2022 жылы ол 2021 жылғы көрсеткіштерді екі есеге арттырып, миллиард долларға жуықтады. Сонымен бірге, Ауғанстан Қазақстан үшін ең маңызды сату нарықтарының бірі, Қазақстан ұнының 70%-ға жуығы сонда жеткізіледі.
ТӘЛІПТЕРДІҢ КӨРШІЛЕРІНЕ ЫҚПАЛЫ ҚАНДАЙ?
Талибан әсіресе әйелдер мен қыздарға қатысты адам құқықтарын жаппай бұзады. Human Rights Watch ұйымының баяндамасына сенсек, Ауғанстанда әйелдердің іс жүзінде білім алуға мүмкіндігі жоқ, бұл ел әйелдердің еркін жүріп-тұру, сөз бостандығы және еңбек ету құқықтары бұзылған әлемдегі жалғыз елге айналды. Human Rights Watch ұйымы елдегі әйелдер құқығының жағдайын адамзатқа қарсы қылмыс деп санайды.
Ауғанстанда да гуманитарлық апат орын алуда. 41 миллион халқы бар мемлекетте 28 миллионнан астам адам гуманитарлық көмекке мұқтаж. Осыған байланысты кейбір Орталық Азия азаматтары бұл топпен ынтымақтасуға алаңдайды.
Брюс Панниер «Талибанмен» қарым-қатынастар «біздің қарым-қатынасымызды тек бизнеске ғана шектеу» қағидасы бойынша құрылғанын айтады: «Егер олардың кездесулеріне қарасаңыз, (Орталық Азия мемлекеттерінің билігі) талқылайтын нәрсенің бәрі бизнес. Тарихи мәдени байланыстар немесе соған ұқсас нәрселер туралы түсініксіз ұсыныстар бар, бірақ ешкім Ауғанстанда мәдени орталық құрғысы келмейді немесе тәліптерге өз қалаларында, өз елінде және кез келген жерде ауған мәдени орталықтарын құруға рұқсат бермейді».
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
2021 жылы америкалықтар Ауғанстаннан әскерлерін шығарғаннан соң, Талибан қайтадан билікке келді. Тәліптер елге қатал заңдар мен мінез-құлық ережелерін қайтарды. Енді әйелдерге жоғары білім алуға, біреуге еріп жүрмей, жеке саяхаттауға, барлық үкіметтік емес ұйымдарда жұмыс істеуге, ашық киім киюге және т.б. тыйым салынды.
Орталық Азияда Ауғанстанның ресми үкіметінің құлауы қауіпсіздікке қауіп төндіреді деген үрей туғызды. «Талибан» Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстандағы лаңкестік ұйымдардың тізімінде қалды. «Талибан» қозғалысына Қазақстанда 2005 жылдан бері тыйым салынған болатын. Бірқатар елдерде лаңкестік ұйым деп танылған «Талибан» қозғалысының елімізде тыйым салынған ұйымдар тізімінен шығарылуы болашақта қандай нәтижеге алып келерін уақыт көрсетпек…
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
