Халыққа жақсы танымал халықаралық бренд «Қазақстан ұны» алдағы екі-үш жылда «Қазақстан наны» секілді нарықтан жоғалып кетуі ықтимал. Оның себебі қарапайым: Ресейден әкелінетін арзан ұнның ағылуы Қазақстандағы барлық нан өндірісін құлдыратады.
2023 жылы Қазақстанда 3 млн 276 мың тонна ұн өндірілді. Оның 1 млн 935 мың тоннасы экспортқа шығарылды, импорт – 53,6 мың тонна. Нақты ішкі тұтыну 1 млн 370 мың тоннаны құрады. Отандық өндірістен қамтамасыз ету – 239%! ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Үкіметке осылай есеп берді. Қамтамасыз ету – 239%. Біздің елімізде дәл осылай көп өндіретін бірде-бір өнім жоқ. Жақында бұл болмайды да. Біз қазірдің өзінде импорттық ұннан жасалған нанды жейміз. Кем дегенде – Қазақстанның солтүстігі, орталығы және батысы. Отандық ұнды Ресейдің ұны ысырып шығарады.
УКРАИНАДАҒЫ СОҒЫСТЫҢ НАН НАРЫҒЫНА ӘСЕРІ
2022 жылға дейін Қазақстандағы ресейлік ұнның үлесі 1 пайыздан аспайтын. Бұл еліміздегі саланың жанданып, дамып келе жатқанының жақсы көрсеткіші еді. Ал, нарықтың өзінде бәсекелестік бар. Бірақ, 2022 жылы Украинада соғыс басталды, содан кейін нан нарығы күрт өзгере түсті. Екі ірі бидай өндірушісі – Ресей мен Украина – астық мәмілесі бойынша келісімге келе алмай, санкциялар Ресей астығын Қара теңіз арқылы тасымалдауға тосқауыл қойды, сондықтан көршілер өз өнімдерін өткізу үшін жаңа нарықтар іздей бастады.
Бұл ретте Ресейде нан өндірісін ешкім қысқартқан жоқ. 2023 жылы астық жинау 143 миллион тоннаны құрады. 2024 жылы болжам бойынша мұнда 132 миллион тонна жиналса, өз тұтынуы 80 миллион тоннаны құрайды. Яғни, өткен жылы ресейліктер елден 60 миллион тонна, биыл 50 миллион тонна экспорттауға тиіс еді. Аталған көлемнің бәрі қайда кетеді? Әрине, көршілерге. Кез келген түрде: астық, ұн, жарма. Жолда бірінші болып Қазақстан тұрды. Ресейліктер бізді ең қарапайым әдіспен – төмен бағамен алды.
Қазақстанда бидайдың орташа өнімділігі гектарына 12-14 центнерді құрайды. Ресейде – 20 центнер. Сондықтан Ресейде нан Қазақстанға қарағанда арзанырақ. Бүгінде біздің бидайдан шыққан бірінші сортты ұнның көтерме бағасы 130 теңге. Ресейлік өнім 105-110 теңге тұрады. Сатып алушы өнімнің сапасын ескере отырып, нені таңдайды? Әрине, қайсысы арзан болса, соны таңдамақ. Осының салдарынан бүгінде еліміздің солтүстік өңіріндегі нанның барлығы ресейлік ұннан пісіріледі.
2021 жылы елге небәрі 9 мың тонна импортталған. 2023 жылы – 53 мың тонна. Ал, 2024 жылдың қаңтар-мамыр айларында – қазірдің өзінде 36 мың тонна. Биыл елге Ресейден 80 мың тоннаға жуық ұн әкелінеді деп болжауға болады. Бұл өте үлкен сандар, өйткені контрабанда да бар. Шекара шын мәнінде ашық, сондықтан барлық сандарды екі есе көбейтуге болады.
НАУБАЙШЫЛАРДЫҢ ПАТРИОТИЗМГЕ УАҚЫТЫ ЖОҚ
Қазір наубайшылардың патриотизмге уақыты жоқ – олар тек аман қалуы керек, өйткені нан әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізіміне енгізілген әрі оның бағасын мемлекет реттейді.
Бұл абсурдтық шегіне жетті. Облыстық ауыл шаруашылығы кооперативтері жыл сайын күзде азық-түлік қорын, оның ішінде ұнды жинақтайды. Содан кейін қыста және көктемде бұл қорлар бағаны тұрақтандыру үшін нарыққа шығарылады. Әрине, ең жақсы ұн – қазақстандық. Бірақ, биыл бұл қорлар қоймаларда қалды. Оның қажеті жоқ, өйткені нарықта Ресейден келетін арзанырақ ұн бар.
Айтпақшы, ресми түрде ұнның сақтау мерзімі 6 айдан 12 айға дейін. Бұл күзде Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар өз резервтерін жаңартуы керек дегенді білдіреді. Алайда, олар мұны істей алмайды, өйткені арзан ұн бұрынғысынша нарықтан қымбат болады. Содан кейін Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар не акцияларды тағы бір жыл бойына сақтайды, не өнімді арзанырақ сатады, осылайша өздеріне зиян келтіреді. Бұл қазірдің өзінде жергілікті әкімдіктер мен Ауыл шаруашылығы министрлігіне қауіп төндіреді.
«Егер астық пен ұнның осындай үлкен өндірісімен импорттағы біздің үлесіміз күрт өсіп жатса, экономикада шешуді қажет ететін мәселе пісіп-жетілді», – деп есептейді ҚР Астық өңдеушілер одағы төрағасының кеңесшісі Евгений Ган.
Әрине, мұның қалай шешілетіні – басқа мәселе.
Бастау үшін мәселені мойындау керек. Бірақ, Ауыл шаруашылығы министрлігі мұны істегісі келмейді. Министрлік «отандық өндірістен нан жеткізу 239 пайызды құрағандықтан, қорқынышты ештеңе жоқ» деген сенімде. Бұл қол тигізбейтін қасиетті мантра.
«Ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттық-импорттық жеткізу Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының шекаралас облыстары арасында тұрақты негізде жүзеге асырылады. Сондықтан ресейлік ұнның үлесі артқан сияқты көрінуі мүмкін, бірақ бұл жаппай импорт емес. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, импорттың жылдық көлемі өндіріс пен тұтыну көлемімен салыстырғанда мардымсыз және ішкі нарыққа айтарлықтай әсер етпейді деп санаймыз. Осыған байланысты қазіргі кезеңде ұнды автомобиль көлігімен әкелуге тыйым салуды енгізуді орынсыз деп ойлаймыз», – деп жазады Ауыл шаруашылығы министрлігі.
ҚАЗАҚСТАНҒА КЕДЕРГІСІЗ КІРЕТІН ӨНІМ
Өткен жылы Ауыл шаруашылығы министрлігі шаруаларды қорғай отырып, астықты автомобильмен әкелуге тыйым салған болатын. Бұл әдіс жұмыс істеген сияқты. Бірақ, соның салдарынан министрлік қазір астық контрабандасына қатысты тергеу жүргізіп жатыр. Ұнға қатысты мұндай тыйым жоқ. Сондықтан бұл өнім Қазақстанға кедергісіз кіреді.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің әрекетін нарық тұрғысынан алып қарасақ, мұның бәрі біртүрлі. Кез келген аудитордың қалыпты сұрағы: өнімді кім сатып алады? Бірден баста тізбек пайда болады: адам – дүкен – наубайхана – диірмен – элеватор – шаруа.
Қайсысын зерттеп, қолдау керек? «Адам-дүкен» байланысы бар екені белгілі, өйткені сұраныс осы жерде туады, нақты ақша осы жерде орналасады, олар тізбек бойынша фермерлерге барады.
Ауыл шаруашылығы министрлігі кімге қолдау көрсетеді? Арғы жақтан – тура нан өндіретіндерге келді. Сонда шаруалар кім үшін жұмыс істейді? Олар кімнің ақшасына сенуі керек? Дұрыс, қазірдің өзінде жырылып жатқан бюджет ақшасымен. Соның салдарынан өндірушілер – фермерлер нарықтың айтқанына жауап бергісі келмейді. Олар үкіметтен жоғары бағаға астық сатып алу арқылы мәселелерін шешуді талап етуде. Тізбектің барлық қалған бөлігі – лифттен сатып алушыға дейін – бұзылып, баламаға ауысады. Мысалы, сол орыс наны үшін. Бұл бір немесе екі жылға созылуы мүмкін. Сонда Ауыл шаруашылығы министрлігінің ақшасы таусылып, Қазақстанда астық егу тиімсіз болады.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Қазіргі жағдай бәріне ұнайтын сияқты: шаруалар бюджетке астықты жақсы бағамен өткізеді, мемлекет халық үшін нан бағасын ұстап отыр, табысы төмен адамдар арзан нан алады. Бұл тағы бір сұрақты тудырады. Қазақстан үкіметі алдына қандай мақсат қойып отыр? Нан бағасын кедейлер үшін төмен ұстау керек пе, әлде отандық өндірушілер барлық қазақстандықтарды сапалы нанмен қамтамасыз ете алатындай жағдай жасау керек пе? Әлеуметтік әділеттілік келбетін сақтау керек пе, әлде қазақстандықтардың табысын көтеруді бастау керек пе? Мұныңбәріреттеумәселесі.Сондықтан, егерештеңежасалмаса,Украинадағысоғысаяқталғанкезде – бір,екі,үшжылдажәнеРесейдіңалдындаоныңдәстүрлінарықтарықайтаашылады–Қазақстандаұнжеткізіліміндегіүзілістербасталады,өйткенідемпингосыуақытқа дейін біздіңотандықнанөндірісін,егістіктендиірменгедейінөлтіреді.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
