ХХ ғасырдың басы – қазақ әдебиетінің ұлттық сана-сезімді оятып, мәдени құндылықтарды жаңғыртқан кезеңі. Бұл уақытта әдебиет тек шығармашылық көрініс қана емес, сонымен бірге халықтың рухани жаңғыруына қызмет еткен маңызды құрал болды. Осы дәуірде жарық көрген әрбір туындының өзіндік орны бар.
Солардың бірі – Шайбай Аймановтың Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арнап жазған «Жапырақтар һәм олардың көркі» атты өлеңі. Бұл шығарма 1915 жылы «Айқап» журналының 11-санында жарияланған. Өлең табиғат сұлулығын суреттей отырып, адам өмірі мен тағдырына қатысты терең философиялық ойларды жеткізеді.
ЖАПЫРАҚТАР ҺӘМ ОЛАРДЫҢ КӨРКІ
(С.Т.-ге арнаймын)
Гүлденген біткен жапырақ,
Бұтақтарда салбырап.
Уақыты еді жетілген,
Көз тартарлық балбырап.
Лебіненде аз жылдың,
Ұялып бұққан қалтырап.
Өзіне бұрған ойыңды,
Маужыратып бойыңды.
Япырым-ау бұл не ғажап –
Деп бұрар ең мойныңды.
Маужыратып бойды алған,
Әніне торғай ұйымды.
Өсіп бәрі жеткендей,
Көңілді шад еткендей.
Шөптер де тұр балбырап,
Көрсең қайғы кеткендей.
Иісі де бар аңқыған,
Сарпынған жүрек тепкендей.
Жұмақты кіріп көргендей,
Сайран етіп жүргендей.
Басқаны жүрек ұмытып,
Дәуренді сонда сүргендей.
Жапырақтар да сыбдырлап,
Қарап тұр саған төңгендей.
Құшақтасып айқасқан,
Жапырақ басып жайнасқан.
Саласынан ағаштың,
Шымырлап бұлақ қайнасқан.
Әр жапырақ астынан,
Құрттар да қоныс сайласқан.
Көңілдің тосып әніне,
Мәз боп жапырақ сәніне.
Тұр едім жаным балбырап,
Жылы жел тиіп тәніме.
Көзіме түсті «құр жапырақ»,
Ойладым, «мұның мәні не?!»
Көгеріп көркі ашылмай,
Сарғайған түсі басылмай.
Тұрғанда жалғыз сорлыны,
Көк жапырақ тұр жасырмай.
Үзілгелі өзі тұрса да,
Өзгеге тұр бас ұрмай.
Өзгелері бұралып,
Біріне бірі оралып.
Жапырақтан күнбез жасап тұр,
Бас аяғы құралып.
Араласпай бұларға,
«Сары жапырақ» тұр бұралып.
Қынапқа тұрмас салғандай,
Есі дертін алғандай.
Көгерет дейтін үміт жоқ,
Құрт түсіп қатып қалғандай.
Дірілдеп жерге қарап тұр,
Жалғаннан көзі талғандай…
Шайбай АЙМАНОВ.
(Ескі жазудан аударған: Абзал РЫМБЕК)
Өлеңнің алғашқы жолдары оқырманды табиғат сұлулығымен баурайды. Жапырақтардың гүлденген көрінісі, олардың жаздың ортасында әсем болып көрінуі ақынның табиғатқа деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Бірақ, бұл көрініс тек сұлулықты сипаттаумен шектелмейді. Ақын табиғат арқылы терең символика жасап, өмірдің өткіншілігін, адам тағдырының қилы кезеңдерін суреттейді.
Бұл өлеңнің Сұлтанмахмұтқа арналуы кездейсоқтық емес. Сұлтанмахмұт Торайғыров – қазақ әдебиетінде шындық пен әділдіктің жаршысы болған тұлға. Оның шығармалары табиғат пен адам болмысының үйлесімін терең зерттеген. Шайбай Айманов осы өлеңі арқылы Сұлтанмахмұттың дүниетанымына үн қосып, табиғат пен адамның рухани байланысын ерекше атап көрсетеді.
Шайбай Айманов жапырақтардың өмірлік циклін адам өмірімен салыстырады. Көгерген жапырақтар жастық шақтың көркі мен үмітін бейнелесе, сарғайған жапырақтар өмірдің өткіншілігі мен жалғыздықты сипаттайды. Өлеңде табиғаттың әр бөлшегі символикалық мәнге ие:
«Көгеріп көркі ашылмай,
Сарғайған түсі басылмай.
Тұрғанда жалғыз сорлыны,
Көк жапырақ тұр жасырмай».
Бұл жолдарда сарғайған жапырақтың жалғыздығы тағдырдың ауыртпалығын, өмірдің қиындықтарын бейнелейді. Ақын табиғаттағы әрбір элементті адам өмірінің кезеңдері ретінде көріп, оқырманға терең философиялық ой салады.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармалары табиғат лирикасының тереңдігімен және философиялық астарымен ерекшеленеді. Оның «Шығамын тірі болсам адам болып» немесе «Бір адамға» секілді өлеңдеріндегі идеялар Шайбай Айманов өлеңіндегі идеямен рухани үндеседі. Шайбайдың бұл шығармасы Сұлтанмахмұттың табиғат пен өмірге деген көзқарасын жаңа қырынан танытуға мүмкіндік береді.
«Айқап» журналының 1915 жылғы 11-санында жарияланған бұл өлең ұлттық әдеби мұрамыздағы құнды шығармалардың бірі. Журнал қазақ қоғамындағы әдеби және мәдени қозғалыстардың басты алаңы болғандықтан, мұндай өлеңдердің жариялануы халықтың ұлттық сана-сезімін оятуда маңызды рөл атқарды.
Шайбай Айманов табиғатты суреттеуде нәзік әрі дәл образдар жасайды. Жапырақтардың қозғалысы, маусымдық өзгерістері, ағаштар арасындағы қарым-қатынас – барлығы адамның жан дүниесіне әсер етіп, табиғатпен терең байланысуға итермелейді:
«Маужыратып бойды алған,
Әніне торғай ұйымды».
Табиғаттың дыбыстары мен бейнелері адамның рухани тыныштығы мен өмірдің мәнін іздеуге бағыттайды. Сұлтанмахмұтқа арналуы арқылы өлеңнің эстетикалық құндылығы мен философиялық тереңдігі одан әрі арта түседі.
Қорыта айтқанда, Шайбай Аймановтың «Жапырақтар һәм олардың көркі» өлеңі – қазақ әдебиетінің табиғат лирикасындағы ерекше туынды. Оның Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналуы екі тұлғаның рухани жақындығын көрсетіп, қазақ әдебиетінің ұлттық философиясындағы маңызды бірлік пен сабақтастықты айқындайды. Бұл өлең арқылы Шайбай Айманов табиғаттың адам өмірімен терең үйлесімін көрсете отырып, оқырманға табиғатқа, өмірге және ұлттық мәдениетке жаңаша көзқараспен қарауды ұсынады.
Шайбай Аймановтың: «…Сұлтанмахмұт менен бір-ақ жас үлкен еді. Бірақ, біз оны бәріміз де аға тұтатынбыз. Оның өлер алдында айтқан өсиет есепті ақылы да, бізге борыш етіп қалдырған тілектері де менің көкірегімде сақтаулы. Егер уақытым болса, Сұлтанмахмұт жөнінде өзімше арнайы очерк жазам ба деген ойым да бар. Мұның өзі марқұм Сұлтанмахмұт үшін де, оны сүйіп оқитын көпшілік үшін де пайдалы болар деп ойлаймын», – деген сөздері де оның ақын мұрасына қаншалықты ізгі көңілмен қарайтынын аңғартады.
Абзал РЫМБЕК,
Бұқар жырау атындағы Әдебиет және өнер музейінің қызметкері
