Ата-бабаларымыз жаңа жылдың келуін тек қана дастарқан жайып, қонақтарды қарсы алып, халықтық мерекелермен ғана өткізбей, спорттық жарыстарға қосылып, үлкен-кіші ерлік көрсетіп, құрмет пен қошеметке ғана емес, жақсы жүлделерге ие болып қызықты қарсы алған. Сондықтан да, Наурыз айының жиырмасыншы жұлдызы жыл сайын Қазақстанда ұлттық спорт күні аталып өтіледі. Бұл күн Наурызнаманың мерекелік онкүндігінің жетінші күні – Ұлттық спорт түрлері күні. Осы күні еліміздің түкпір-түкпірінде бәйге, көкпар, аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, құсбегілік пен асық ату, тоғызқұмалақ, садақ ату сияқты қазақтың дәстүрлі спорт түрлерінен жарыстар мен турнирлер өтеді.
ҰЛТТЫҚ СПОРТ ҚАНАТ ЖАЙЫП КЕЛЕДІ
2024 жылы Туризм және спорт министрлігі «Жаппай көкпар» республикалық федерациясын аккредиттеу жұмыстарын аяқтап, бұл ойынды спорт түрлерінің тізіміне ресми енгізді. Сондай-ақ, қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ойынның ресми ережелері әзірленді.
Олардың қолдауымен өңірлерде 15 балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, 17 спорт клубы, 1 спортты дамыту басқармасы жұмыс істейді. Ұлттық және ат спорты орталығы республикалық деңгейде құрама командаларды дайындауды үйлестіруді жүзеге асырады.
Сондай-ақ, бүгінде елімізде асық ату, аударыспақ, бәйге, дәстүрлі садақ ату, жамбы ату, жорық, көкпар, құсбегілік, теңге ілу, тоғызқұмалақ сияқты 10 федерацияны қамтитын Ұлттық спорт түрлері қауымдастығы бар. Жекпе-жек, жаппай көкпар және қазақ күресінен республикалық федерациялар бөлек жұмыс істейді.
Ұлттық спортты дамыту мақсатында 2024 жылы жергілікті атқарушы органдар тарапынан 3,1 млрд теңге және республикалық бюджеттен 1,6 млрд теңге бөлінді.
Қазіргі уақытта министрлік оларды басымдықтар қатарына қосуға, олимпиадалық және паралимпиадалық спорт түрлерінің санына теңестіруге, сондай-ақ оларды қаржыландыру мәселесіне бағытталған заң жобасын әзірлеуде.
Жыл сайын елімізде ұлттық спорт түрлерінен мыңнан астам түрлі деңгейдегі жарыстар (халықаралықтан ауылдық өңірге дейін) өтеді. Төрт жылда бір рет ұлттық спорт түрлерінен фестиваль, «Ақбидай» республикалық ауыл ойындары сияқты ірі шаралар өткізіледі.
Министрлік 2024 жылы ЮНЕСКО және ICESCO істері жөніндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясымен бірлесіп, ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізілген ұлттық спорт түрлерін (құсбегілік, тоғызқұмалақ, қазақ күресі және асық ату) сақтау туралы есеп дайындады.
Сонымен қатар, бұл тізімді салбурын, тазы баулу сияқты жаңа ұлттық спорт түрлерімен толықтыру жұмыстары жүргізілуде.
БЕСІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК КӨШПЕНДІЛЕР ОЙЫНЫ ҚАЛАЙ ӨТТІ?
Бесінші Дүниежүзілік көшпенділер ойыны 2024 жылғы 8-13 қыркүйек аралығында Астанада өтті. Ойындарға 89 елден 2,7 мыңға жуық қатысушы мен ресми өкіл келді. Спартакиаданың спорттық бағдарламасына 97 медаль жиынтығы сарапқа салынған 21 бәсекелес спорт түрі енгізілген. Ойындардың қорытындысы бойынша Қазақстан құрамасы 43 алтын, 32 күміс және 37 қола медаль жеңіп алып, жалпы командалық есепте бірінші орынға шықты.
2026 жылы Дүниежүзілік көшпенділер ойындары Қырғызстанда өтеді. Бұл қатарынан алтыншы ойын болса, Қырғызстан оны төртінші рет қабылдайды. Бұл туралы алғаш рет Қырғызстанның Мәдениет, ақпарат, спорт және жастар саясаты министрі Алтынбек Мақсұтов мәлімдеді.
2024 жылы 13 қыркүйекте Астанада өткен жабылу салтанатында Көшпенділер ойындарының символы Қырғызстанға табыс етілді.
2026 жылғы Көшпенділер ойындарын өткізу құқығы Өзбекстанға өткені бұған дейін хабарланған болатын. Алайда, бұл шешім қайта қаралып, байқау осы дәстүрдің бастамашысы болған Қырғызстанда тағы да өтеді.
Қырғызстан Дүниежүзілік көшпенділер ойындарының негізін қалаушы болды және аталған ойынның отанында үш іс-шара өтті. Төртінші ойындар Түркияда, бесіншісі Қазақстанда өтті.
ДӘСТҮРЛІ СПОРТ ТҮРЛЕРІН ҚАЛАЙ ЖАҢҒЫРТАМЫЗ?
Ұлттық спорт күні қазақтың дәстүрлі спорт түрлерін жаңғырту мен насихаттауға арналған. Бұл күн азаматтарды жалпы спорттық дәстүрлер, дала халықтарының бай мұрасы туралы естеліктер және физикалық һәм рухани жаңғыруға ұмтылу арқылы біріктіреді.
Көкпар, асық ату, қыз қуу, күрес сынды дәстүрлі спорт түрлерінің тамыры сонау Ұлы Дала елінде жатыр. Оларды жүзеге асыру көшпелі халықтардың өмір сүруі мен өркендеуі үшін дене күші, ептілік пен батылдық өмірлік маңызды қасиеттер болған өткенді еске түсіреді.
Ұлттық спорт күні адамдарды бәсекелестік пен өзара сыйластық рухында біріктіре отырып, ұлттық бірегейлікті нығайтуға ықпал етеді. Бұл спорт – қиындықтарды жеңудің, жетістіктерді бірге атап өтудің және дәстүрлі құндылықтарды жаңа ұрпаққа жеткізудің жолы екенін еске салады.
Табиғат пен жанның жаңаруын бейнелейтін Наурыз мейрамын тойлау аясында бұл күні салауатты өмір салтын ұстану, дене шынықтыру және ұжымдық рухтың маңыздылығына баса назар аударылады. Ол бізді денемізге қамқорлық жасауға, күш пен төзімділікті арттыруға және табысқа жету жолында бір-бірімізді қолдауға шабыттандырады.
Ұлттық спорт түрлері жай жарыс емес, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрі мен құндылықтарын жеткізетін мәдени мұраның маңызды бөлігі. Күш, ептілік, төзімділік, намыс – көшпелілер өркениетіне сіңген, жаңа ұрпақты жігерлендіріп келе жатқан қасиеттер. Дәстүрлі ойындар арқылы біз ата-бабаларымызбен байланысты сақтаймыз және мұрамызды мақтан тұтамыз.
Ұлттық спорт түрлерін дамыту адамның өзін-өзі тануына, бірлік пен елге деген мақтаныш сезімін қалыптастыруға ықпал етеді. Қазақстан дәстүрлі ойындарды белсенді түрде жаңғыртып, танымал етуде, мұны біздің спортшылардың бүкіл әлемге ұлттық спорт түрлерін паш еткен Дүниежүзілік көшпенділер ойындарына сәтті қатысуы дәлелдейді.
Бәйге, көкпар, аударыспақ, жамбы ату, тоғызқұмалақ, асық ату жарыстары – жай ғана спорттық жарыс емес, бабалар рухын, күш-қуатын, жеңіске деген құштарлығын сезінуге мүмкіндік береді. Олар жылдамдық, дәлдік, төзімділік пен өзара көмек өмір сүру мен алға басудың кепілі болған қазақ халқының өмірлік философиясын көрсетеді. Ұлттық спорт түрлері одан әрі дамып, қатысушылардың саны артып келеді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша, ұлттық спорт түрлерімен жүйелі түрде айналысатындар саны 619 мың адамды құрайды, бұл спортпен шұғылданатындардың жалпы санының 8,7 пайызы. Бұл дәстүрлі ойындарға деген қызығушылықтың ұдайы артып келе жатқанын, олардың танымалдылығы ұлттық бірегейлік пен салауатты өмір салтын нығайтуға ықпал ететінін көрсетеді.
Наурыз мейрамы көктем мен жаңару мерекесі ғана емес, сонымен бірге дене және рухани денсаулықты ойлаудың маңызды кезеңі. Ұлттық ойындар тәртіпке баулиды, ерік-жігер мен ұжымшылдықты дамытады. Наурыз мейрамын тойлау кезінде бұл дәстүрлердің қайта жаңғыруы олардың мәдени мұра ғана емес, салауатты қоғамды қалыптастыру құралы ретіндегі маңыздылығын көрсетеді.
Ұлттық спорт күні – әр қазақстандыққа ғасырлар бойы ата-бабаларымыздың рухы мен күш-қуатын шыңдаған жарыстарды тамашалап қана қоймай, өзін жеке сынауға мүмкіндік беріп, дәстүрлі спорт түрлерінің жаңғыру күніне айналды. Бұл күні еліміздің түкпір-түкпірінде көкпар, қазақша күрес, асық ату және тоғызқұмалақтан, т.б. турнирлер өтуде.
Ұлттық спорт түрлері Наурыз мейрамын тойлаудың маңызды біріктіруші элементіне айналып, оның мәдени ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс ретіндегі маңыздылығын атап көрсетеді. Өткен жылы Астанада Қазақстан мен АҚШ құрамалары арасында көкпардан жолдастық кездесу өтті, бұл қазақтың салт-дәстүріне халықаралық қызығушылықтың артып келе жатқанын көрсетеді.
Бұл күн көпшілік үшін қазақ спортымен тереңірек танысуға мүмкіндік берді. Өйткені, мереке аясында құсбегілік – жыртқыш құстармен аңшылық сияқты дәстүр туралы ақпараттық материалдар таратылды. Ұлттық байқаулардың тарихы арқылы ел тұрғындары олардың терең мағынасы мен көшпенділер мәдениетіндегі орнын тереңірек түсіне алады.
Осылайша, бұл күн қоғамды біріктірудің, патриотизмді тәрбиелеудің және мәдени бірегейлікті нығайтудың қуатты құралы ретінде қызмет етеді. Ол салауатты өмір салтын және дене шынықтыруды насихаттай отырып, азаматтардың өткенмен байланысын сезінуге, дәстүрлердің мәнін түсінуге және оларды келешек ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.
БӘЙГЕ – БАБАДАН ҚАЛҒАН АСЫЛ МҰРА
Қазіргі таңда аламан бәйге 25 шақырымдық қашықтықпен шектеліп, үш жастан асқан барлық тұқымды жылқылар қатыса алады. Құнан бәйге – екі жастан асқан барлық тұқымды жылқылар арасындағы ұзақ қашықтыққа (11 км) жарыс. Сондай-ақ, топ бәйге – 18 шақырым қашықтықтағы ат бәйгесі бар, оған үш жастан асқан барлық тұқымды аттар қатысады. Бәйгенің бөлек түрі – жорға жарыс – үш жастан 9 шақырымнан жоғары шабандоздардың жарысы. Бұл жарыстардың барлығына сегіз жастан асқан шабандоздар қатыса алады. Жарыстар Қазақстан Республикасы Бәйге федерациясының ережесіне сәйкес өткізіледі.
Ұшқыр бәйге – халықаралық жылқы кітабына тіркелген және төлқұжаты бар таза ағылшын тұқымды жылқылар қатысатын тегіс жарыс. Қазір жарыстар «Qazaq Jockey Club» халықаралық қоғамдық ұйымының ережелері бойынша өтуде. Олар жылқының жасына, жынысына және санатына (1 600, 2 400 және 3 200 метр) сәйкес салмағы бойынша (тіпті бұған шектеу де бар) өткізіледі.
КҮРЕС – КЕҢ ТАРАЛҒАН СПОРТ ТҮРІ
Қазақ арасында күрес кең тараған. Жауынгер халық үшін ең негізгі спорт күрес деуге де болады. Жекпе-жек өнерінің бұл түрі күні бүгінге дейін сақталып, қазір тіпті «Қазақстан Барысы» арнайы республикалық турнирі, сондай-ақ халықаралық «Әлем Барысы» турнирі өткізілуде. Біздің күрес бүкіл әлемде танымал болып келеді және жарыстар тіпті алыстағы Оңтүстік Америкада өткізіледі.
Белдесу – белбеу алуға басты назар аударылатын күрес түрі.
Күш спортының бірі – қошқар көтеру. Ерекше жағдайларда қошқарларды ғана емес, күшті адамдар бұзауларды, тіпті бұқаларды да көтерген.
Бұл арада қазақтар арасында ауыр заттарды, тастарды көтерген осындай мықтылар да болды. Сонымен, Жамбыл облысы Шу ауданындағы Төле би ауылында салмағы 51 пұт (816 келі) болатын ескерткіш тас бар, оны тарихшылардың айтуы бойынша атақты балуан, әнші, сазгер Балуан Шолақ көтерген. Зерттеушілердің айтуынша, Балуан Шолақ кейіннен салмағы 1 070 келі (67 пуд) тасты көтеріп, сүйреу арқылы рекордын жаңартқан.
Мықтылар гір көтеруден басқа арқан тарту – арқан тартыспен жиі айналысады. Бірақ, балалар (тек олар ғана емес) ептілікті, қозғалыстарды үйлестіруді дамытатын дәстүрлі асық ату, бес асық, сонымен қатар ләңгі ойнайды.
Ләңгі – былғарыдан, әдетте, ешкі немесе қой терісінен жасалған, оған қорғасын «түйме» тігілген шағын «түймеше». Кейде ләңгі қиыршық таспен немесе дәнмен толтырылған шұлықтан не былғарымен жабылған, қауырсынмен безендірілген қорғасын бөлігінен жасалады. Ойынның негізгі мақсаты – ләңгіні әртүрлі арнайы әдістерді қолдана отырып, теуіп, ауада мүмкіндігінше ұзақ ұстау.
Әрине, зияткерлік ойындар да көшпелілерге жат емес еді. Мысалы, тоғызқұмалақ. Бұл логикалық үстел ойыны, оны «көшпенділер алгебрасы» деп те атайды. Ол қасиетті 9 санына негізделген. Ойын үшін ағаш тақта пайдаланылады, бірақ кейде онсыз да ойнай алатын – бұл үшін қатысушылар тікелей жерге қажетті шұңқырларды қазып, ойындар ойнады.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Бүгінде Наурыз мейрамында садақ тарту – дәстүрлі садақ ату, бүркіт салу және құс салу – сұңқар мен бүркітпен аң аулау танымал. Бұлардан басқа да ұлттық спорт түрлерінің барлығы қазір көрермендердің көңілін көтеріп қана қоймай, Қазақстанның мәдени мұрасын сақтауға және танымал етуге өз үлесін қосуда. Ата-бабамыздың күнделікті мерекелік іс-шаралары кешкісін жастардың алтыбақан әткеншекке мінуімен аяқталатынын айта кеткен жөн.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
