Бүгін, 2 шілде – Дипломатия қызметкерлерінің күні. Осы күні «Өткен кезеңде отандық сыртқы саясат қандай жетістіктерге жетіп, халықаралық сахнада нендей асуларды бағындырды? Жауапкершілігі зор салада қажырлы еңбегімен кімдер есте қалды?» деген сұрақтардың туындауы әбден орынды. Ал, осы сұрақтарға Қазақстан Республикасының сыртқы саясатында өзіндік орны бар тұлға Вячеслав Ғиззатов іркілмей жауап бере отырып, бұл тақырыпта орамды ой айта алады. Сексеннің сеңгіріне шыққалы отырған Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің ардагері, мемлекет қайраткері Вячеслав Қаменұлы Ғиззатов «Мүмкіндіктер кезеңінің» бүгінгі кейіпкері.
– Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның алдында көптеген күрделі міндеттер тұрды. Бірақ, егер басқа салаларда бізде белгілі бір тәжірибе, кадрлар болса, ал сыртқы саясатта бәрін нөлден бастауға тура келді. Отандық дипломатияның бастауында тұрған адамдардың бірі ретінде сол өткен күндерден естелік айтыңызшы. Бәрі қалай басталып еді?
– КСРО кезінде мемлекет қызметінің көптеген салалары орталықтандырылды. Бұл Мәскеудің сыртқы саясатына да қатысты жағдай. Одақтас республикалар осы салада сәндік рөл ғана атқарды. Яғни, олардың өз Сыртқы істер министрліктері болғанымен, дербес сыртқы саясат жүргізе алған жоқ. Бәрін бір Мәскеу шешті. Соның айтқанымен жүрді. Соған байланысты Одақтас республикаларда сыртқы саясаттағы тәжірибе де, білікті кадрлар да болмағаны жасырын емес.
Ұзақ жылдар бойы қаншама елді «ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап» келген алып империя 1991 жылы құлады. Қазақстан да басқа ұлттық республикалар сияқты сыртқы саясатын нөлден бастады. Ол кезде Сыртқы істер министрлігінде (СІМ) тек 19 адам ғана жұмыс істеді, оның ішінде техникалық қызметкерлер де бар. Яғни, кадр тапшы болды. Ал, Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін алыс-беріс, барыс-келіс басталды. Кадрларды даярлауға уақыт болмаған бұл жағдайда одақтық ведомстволарда жұмыс істеген қазақстандықтарды шақырудан басқа амал қалмады. Сол кезде Алматыға тәуелсіз Қазақстанның бірінші Сыртқы істер министрі Төлеутай Сүлейменов, оның бірінші орынбасары Сәлім Құрманғожин, орынбасары Қасым-Жомарт Тоқаев бастаған тәжірибелі дипломаттар келді. «Мәскеулік десант» атанған бұл топқа ТМД бағытын басқарған Ибрагим Аманғалиев, қауіпсіздік басқармасының басшысы, кейін министрдің орынбасары болған Болат Нұрғалиев, азиялық вектормен айналысқан Қайыр Омаров, СІМ-нің кадр қызметіне жауапты болған Болат Нұржанов кірді.
Министр Сүлейменовпен бірге Отанға жұмыс істеу үшін кадрларды іріктеу мен шақыруда сол кездегі Қазақстанның Ресейдегі елшісі Қанат Саудабаев, Президент Әкімшілігіне қарасты Халықаралық бөлімнің меңгерушісі Ғани Қасымов үлкен рөл атқарғанын атап өткім келеді.
Алматыға келген бойда жұмыс қыза түсті. Тіпті, тәуліктегі 24 сағат та аздық етті. Өйткені, күні кеше ғана азаттығын алған елдің сыртқы саясатында аз уақытта көптеген іс тындыруға тура келді. Делегация өкілдерін қарсы алу, сыртқы саяси бағытты қалыптастыруға қатысу, келіссөздер жүргізу, шетелдік елшіліктерді қабылдау, оларды ғимараттармен және жұмыс істеу үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету, өзге елдерде елшіліктер ашу, СІМ орталық аппараты мен елшіліктерге кадрлар табу, оларды кәсіби дағдыларға үйрету сияқты қыруар жұмыстардың бәрі білікті кадрлардың тапшылығы жағдайында істелді.
Кейбір жоғары лауазымды шенеуніктердің СІМ қызметінің ерекшелігін түсінбеуі үлкен мәселе туғызды. Мәселен, дипломатияның иісі мұрнына бармайтындар өздерінің сауатсыз пікірлерін тықпалады. Тіпті, Сыртқы істер министрлігіне балаларын, туғандарын, таныстарын жұмысқа алу жөнінде министр Сүлейменовке шыққандар көп болды. Әрине, шет тілдерін білетіндері жұмысқа қабылданды. Дегенмен, Сыртқы істер министрлігіне кадрлық мәселелердегі қысымды бейтараптандыру үшін отандық дипломатияның ақсақалы Михаил Исеналиев бастаған жұмысқа қабылдау комиссиясын құруға тура келді.
Материалдық-техникалық қамтамасыз ету жағынан да оңай болған жоқ. «Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстанның жас Сыртқы істер министрлігі қиын жағдайда жұмыс істеді» деп қазір айту – «ештеңе айтпау» дегенді білдіреді. Төтенше жағдайларда жұмыс істеді. Барлық сыртқы саясат ведомствосы Желтоқсан көшесіндегі бір қабатты екі ағаш үйден тұрды. Мысалы, министрдің екі орынбасары – Қасым-Жомарт Тоқаев пен мен 10 шаршы метр болатын шағын бір бөлмеде отырдық. Сондықтан шетелдік елшілердің бірі шаруамен Қасым-Жомарт Кемелұлына келгенде мен, ал маған келгенде ол кісі сыртта күтуге тура келді. Бүкіл Сыртқы істер министрлігінде бір ғана компьютер болды. Осыдан-ақ сол кездегі жағдайды бағамдай беріңіз…
– Вячеслав Қаменұлы, ұйымдастырушылық қолайсыздықтардан бұрын Сіздер Отанға еңбек ету үшін қызметтеріңізді, кей жағдайда отбасыларыңызды да тастап кетуге мәжбүр болдыңыздар ғой…
– «Мәскеулік десант» атанған біздер бастапқыда Қазақстанға бір өзіміз келдік, отбасымыз Мәскеуде қалды. Сонымен қатар, біздерге пәтер берілген жоқ, қараусыз қалған саяжайларда жартылай қираған жиһаздармен өмір сүрдік. Дегенмен, сол тұстағы СІМ қызметкерлері мемлекетті қалыптастыру жолында мұндай ауыр жағдайларға мән бермей еңбек етті. Президент тарапынан қолдау да көптеген қиындықтарды жеңуге көмектесті. Ол сыртқы саясат бөлімінің жұмысына үнемі назар аударып, мүмкіндігінше жан-жақты көмек көрсетуге тырысты. Уақыт өте келе Сыртқы істер министрлігі Әйтеке би көшесіндегі ғимаратқа қоныс аударды. Министрліктің материалдық-техникалық және қаржылық жағдайы жақсарды. 1994 жылы Мәскеуден келген барлық қызметкерлерге жайлы пәтерлер беріліп, олар отбасыларын көшіріп әкелді.
1994 жылдың жазында мен Бейжіңде қызметтік іссапарда болдым. Онда мені Бейжіңдегі Ресей елшісі Игорь Рогачев резиденциясына кешкі асқа шақырды. Мен оны 1971 жылдан бастап бұрынғы жұмысым арқылы білетінмін. КСРО құлағанға дейін ол 8 жыл КСРО Сыртқы істер министрінің Азия елдеріне жетекшілік ететін орынбасары болды. Ол менің Қазақстанда өзімді қалай сезінетінімді сұрады. Бұрын мұндай қарқынмен жұмыс істемегенімді, бірақ ешқашан өз жұмысымнан мұндай ләззат алмағанымды айтып жауап бердім.
– Бұл айтқандарыңыздан Сіздердің отансүйгіштік қасиеттеріңіз анық байқалады. Ал, отансүйгіштік рухты нығайту қажеттілігі туралы қазір де көп айтылады. Бірақ, тоқсаныншы жылдардың басында Сіздерде қандай көңіл-күй басым болды?
– Иә, шын мәнінде, Отанға қызмет ету ниеті біз үшін бос сөз болған жоқ. Бұл ниет Қазақстанға Мәскеуден оралу туралы шешім қабылдаған кезде басты себеп болды. Мәскеуге мен 1967 жылы КСРО СІМ Жоғары дипломатиялық мектебіне оқуға кетіп, оны бітіргеннен кейін сол жақта жұмыс істеуге қалдым. Өйткені, біз үшін сыртқы саясат саласында жұмыс істеу зор мақтаныш саналатын. Бірақ, КСРО-ның ыдырауы бізді бұл сезімнен айырды. Болашағымыз бұлыңғырланды. Әркімнің алдында «Мен Мәскеуде не істеп жатырмын» деген сұрақ тұрды. Әркім бұл сұраққа түрлі жауап іздеді. Менің кейбір әріптестерім әлі де Мәскеуде тұрып, сонда жұмыс істейді. Ал біз, менің айтайын дегенім, «мәскеулік десант» Отанымызға оралып, тәуелсіз мемлекетті құруға қатысуға шешім қабылдадық. Әйтпесе, мен Мәскеуде басшылық қызмет атқардым, жағдайым жақсы болды. Соған қарамастан Алматыға келдім. Бұл – 1992 жылдың 5 мамыры еді. Қызым орта мектепті бітірді. Біздің Алматыда туысымыз да, досымыз да болған жоқ. Алайда, туған елге қызмет ету жолында осындай батыл шешімге келдік. Ол үшін еш өкінген емеспіз.
– Сонымен, Қазақстан әлемге таныла бастады, БҰҰ-ның толық құқықты мүшелігіне қабылданды, дипломатиялық қатынастар орнатылды, шетелге алғашқы сапарлар жасалды. Сіз осы алғашқы байланыстарды қалай еске аласыз және сол кездегі Нұрсұлтан Назарбаевты елдің бас дипломаты ретінде қалай сипаттайсыз?
– Алматыға келгеннен кейін маған Қазақстанның Хельсинкиде (Финляндия) өткен ЕҚЫҰ Саммитіне қатысу дайындығымен айналысу тапсырылды. Біздің делегацияны Нұрсұлтан Назарбаев бастап барды. Дайындық жұмысы барысында ЕҚЫҰ-ға мүше ықпалды мемлекеттердің көшбасшыларымен, соның ішінде Финляндия Президенті Мауно Койвистомен форумның иесі ретінде, Германия канцлері Гельмут Кольмен, Франция президенті Франсуа Миттеран, Испания үкіметінің төрағасы Адольфо Суарес, Румыния президенті Ион Илиеску сияқты бірқатар ел басшыларымен екіжақты кездесулер өткізу туралы уағдаластық. Бұл кездесулер қатаң уақыт кестесінде өтті, өйткені қатысушылар көп болды. Бұл Нұрсұлтан Әбішұлы жас мемлекет басшысы ретінде қатысқан алғашқы ірі халықаралық форум болғандықтан, бізге Қазақстанның халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға жәрдемдесуге дайын екендігі туралы белгі беру маңызды болды. Сонымен қатар, бұл Қазақстанның шетелдік инвестициялар мен озық технологияларды тартуға жасаған алғашқы қадамы еді.
Менің ойымша, Назарбаев дипломатиясы жетістігінің маңызды факторларының бірі – ол әрқашан проблемаларға прагматикалық көзқараспен қарап, оларды мүмкіндігінше өз халқына зиян келтірместен шешіп, серіктестің де мүдделерін ескеруге және құрметтеуге тырысқандығы. Нұрсұлтан Әбішұлының Борис Ельцинмен, Джордж Бушпен, Джеймс Бейкермен, Цзян Цзэминьмен, Тұрғыт Өзалмен және басқа да бірқатар ірі саяси қайраткерлермен жеке сенімді байланыстары Қазақстанның өздері басқарып отырған мемлекеттермен кең ауқымды ынтымақтастығын жолға қоюда ғана емес, сондай-ақ біздің еліміздің халықаралық беделін арттыруда да маңызды рөл атқарғанына сенімдімін.
– Вячеслав Қаменұлы, Сіз шекараны шегендеу, ядролық арсеналдың тағдыры, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі сияқты аса өткір сыртқы саяси міндеттерді шешу жөніндегі жұмыс топтарына кірдіңіз. Сайып келгенде, ұлттық мүдделерді қорғау қаншалықты қиын болды?
– Мен Қазақстанның бірқатар күрделі сыртқы саяси мәселелерін шешуге қатысу бақытына ие болдым. Алдымен республикамыздың шекарасын делимитациялау кезеңінде шетелде болғанымды нақтылағым келеді. Бұл үдерісте сол кездегі Сыртқы істер министрі Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан делегациясының басшысы Мұрат Атанов, оның орынбасары Зульфия Аманжолова үлкен рөл атқарды. Шекара мәселелері барлық уақытта күрделі болды. Францияның 1981-1995 жылдардағы президенті Франсуа Миттеранның «Шекараларды талқылау – соғысты талқылаумен бірдей» деп айтқаны кездейсоқ емес. «Саяси карта – боялған қан» деп те тегін айтылмайды. Қазақстанның мемлекеттік шекарасын делимитациялаудың қалай өткені, қандай проблемалардың кезіккені және олардың қалай шешілгені Қасым-Жомарт Тоқаевтың жалпы редакциясымен жарыққа шыққан «Правда о государственной границе» кітабында егжей-тегжейлі баяндалған. Қайталап жату артық болар. Бір айтарым, мен шекара мәселесіне оның демаркация кезеңінде қосылдым. Біздің серіктестерімізбен келісім бойынша келіссөздер жабық сипатқа ие, сондықтан демаркация процесі толық аяқталғанға дейін мен олардың мазмұнын аша алмаймын.
– Қазақстан сыртқы саясатта көпвекторлы қағидатты ұстанады. Кейбіреулер мұны Абылай ханнан басталған бұрынғы қазақ саясатының сабақтастығымен, екіншілері еліміздің күрделі геосаяси орналасуымен түсіндіреді. Кейбір сарапшылар бір уақытта бәрімен дос болу мүмкін еместігін де алға тартады. Сіздің пікіріңіз қандай?
– Мен Қазақстанның геосаяси жағдайына сүйене отырып, көпвекторлыққа ақылға қонымды балама жоқ екеніне сенімдімін. Біздің жағдайда саяси картаға қарау жеткілікті. Сонда кез келген объективті адам үшін бұл айқын болады. Солтүстік-батыста – Ресей, шығыста – Қытай, оңтүстікте – халықаралық аренадағы негізгі ойыншылардың қатарына кіретін ислам әлемі. Орта ғасырларда да қазақ хандары біздің геосаяси жағдайымызды байыппен ескерді. Сондықтан да, көпвекторлы саясат Абылай хан саясатының ізбасары болып саналады. Тоқсаныншы жылдардың басында жас мемлекеттің сыртқы саясатының тұжырымдамасын әзірлей отырып, біз ең алдымен геосаясатқа сүйендік. Алайда, бұл сыртқы саяси доктринаны әзірлеудегі маңызды, бірақ жалғыз фактор емес. Елдің құрлықішілік орналасуы, халықаралық нарықтарға тікелей шығудың болмауы, көлік коммуникацияларының тұйықтығы, экономика құрылымы, оның шикізаттық сипаты, халықтың көпұлтты құрамы ескерілді. Ал, өткен жылдар көпвекторлы саясаттың өміршеңдігін дәлелдеді.
Айтпақшы, көпвекторлы болу – бір уақытта бәрімен достықты білдірмейді. Қазақстанның сыртқы саясатынан біздің жақын достарымыз бен одақтастарымыз, стратегиялық және жай серіктестеріміз бар екені көрініп тұр.
– Қазақстандық дипломатияның соңғы 30 жылдағы басты жетістігі неде?
– Дипломатия сыртқы саяси мақсаттарға қол жеткізу құралдарының бірі болып табылатындықтан, оның табыстары мен сәтсіздіктерін осы мақсаттарды қаншалықты және қандай бағамен іске асырғанына қарай бағалау керек сияқты. Осы тұрғыдан алғанда, біздің дипломатияның басты жетістігі – Қазақстанды халықаралық аренада әлемдік қоғамдастықтың дербес және құрметті мүшесі әрі Орталық Азиядағы ықпалды өңірлік ойыншы ретінде орнықтыру, тату көршілік пен ынтымақтастық белдеуін қалыптастыру болды. Мен әріптестерімнің кәсібилігі мен қажырлы еңбегінің жемісті болғанын мақтан ете аламын. Әлемнің жетекші елдерінің дипломаттары да осындай баға береді. Біздің мемлекетіміз аз уақыттың ішінде посткеңестік кеңістікте бірінші болып ЕҚЫҰ және ИКҰ сияқты ірі халықаралық ұйымдарға төрағалық етті. Бұл да қазақстандық дипломатияның кәсібилігін мойындау болып табылады.
– Елші ретінде Сіз еліміздің Иран, Германия және Түркіменстандағы өкілі болдыңыз. Бұл идеологиясы, мәдениеті, болмысы өзгеше елдер. Дегенмен, олардың қай ерекшеліктерінен үлгі алуға болады?
– Мысалға Иранды алатын болсақ, онда бұл ел 1979 жылғы Ислам революциясынан кейін іс жүзінде жаңа экономика құрып, шикізат көзінен бөлек көп салалы өнеркәсібі, мықты ғылыми әлеуеті бар мемлекетке айналды.
Германияда мені әрқашан Кеңес Одағынан жоғары халықтың әлеуметтік қорғалу дәрежесі, сондай-ақ ұлтшылдық диктатура үстемдік еткен елде құрылған тиімді демократиялық институттар таң қалдырды.
Түркіменстанда Ашхабадтың құрылысы, елді көгалдандыру, экономиканың нақты секторының дамуы әсерлі болды. Ашхабад аз уақытта Орталық Азияның ең әдемі қалаларының біріне айналды. Тәуелсіздік жылдарында Түрікменстанда мақта өңдеу және тоқыма өнеркәсібінің жаңа саласы құрылды, 20-дан астам фабрика салынды.
Иран мен Түркіменстан мұнай және газ өндіретін елдер болып табылады. Шах құлатылғаннан кейін Иран бүкіл мұнай саласын мемлекет меншігіне қайтарып алды. Көптеген жылдар бойы халықаралық сот арқылы бұрынғы иелеріне, ең алдымен ағылшын-американдық компанияларға өтемақы төледі. Яғни, өзге елдерден де үйренер өнеге аз емес.
Осындайда марқұм Сауд Арабия патшасы Фахдтың: «Мұнай адамның еңбегімен жаратылмаған, ол – Құдайдың сыйы. Сондықтан ол біреудің ғана меншігі бола алмайды. Ол бүкіл халыққа тиесілі», – деген сөзі ойға оралады. Олар Парсы шығанағының басқа елдері сияқты патшалықтың барлық азаматтары арасында мұнай кірістерін бөлу жүйесін құрды. Осындай механизм Норвегияда да жасалды. Соның арқасында бір кездері кедей еуропалық елдің тұрғындары әлемдегі ең бай елге айналды. Менің ойымша, бұл мысалдар құрметтеуге және тәжірибе ретінде қолдануға лайық.
– Вячеслав Қаменұлы, Сізді бүгінгі Дипломатия қызметкерлерінің күнімен құттықтай отырып, ашық әңгімеңізге алғыс айтамыз!
Сұхбаттасқан Жасұлан МӘУЛЕНҰЛЫ
