Қаржы секторы Қазақстан экономикасында шешуші рөл атқаратыны белгілі. Ал, еліміздің банк секторы бірнеше жылдан бері өте тұрақсыз жағдайды көрсетіп келеді. Бұл туралы Мемлекет басшысы талай рет айтқан болатын. Сонымен қатар, халықтың қаржылық тұрақтылығы мен бизнестің дамуы экономиканың осы секторына байланысты екені сөзсіз.
Ағымдағы жылдың басында Қазақстан Президенті экономиканың нақты секторын несиелендіруді кеңейту және халықтың қарыз жүктемесін азайту шаралары туралы жарлыққа қол қойып, банк секторындағы қазіргі жағдайды қиын деп атады. Мұндай жағдайларда банк секторына шетелдік инвесторларды тарту ерекше маңызды. Мемлекет басшысы өткен жылғы Жолдауында саладағы жоғары шоғырлану проблемасына тоқталып, бәсекелестікті арттыру үшін елімізге сенімді үш шетелдік банкті тартуды тапсырған болатын.
«Банк секторындағы тағы бір мәселе – жоғары шоғырлану. Бүгінде елімізде 21 банк жұмыс істейді. Бұл ретте корпоративтік несиелеумен, яғни экономикалық жобаларды қаржыландырумен бірнеше ірі банктер ғана айналысады. Сондықтан бұл саладағы бәсекелестікті арттыру үшін елімізге үш сенімді шетелдік банкті тарту керек», – деді Мемлекет басшысы.
ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУ САЯСАТЫ
Қаржы секторы, кез келген басқа елдегідей, тәуекелдерге де, мүмкіндіктерге де бейім. 2024 жылдың басында елдің банк секторы тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін бірқатар қиындықтарға тап болды.
Сарапшылардың пікірінше, банктер кездесетін негізгі тәуекелдердің бірі – тұтынушылық несие бойынша қарыздың жоғары деңгейі. Дүниежүзілік банктің мәліметінше, тұтынушылық несиелер бойынша берешек елдің қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіретін маңызды деңгейге жетті. COVID-19 пандемиясы бұл жағдайды нашарлатып, қарыздың және несие бойынша дефолттардың күрт өсуіне әкелді.
Банктер тиімсіз несие беру тәжірибесіне байланысты корпоративті несие төлемдерінің өсуіне тап болды. Бұл банктердің стратегияларын қайта қарауға, шағын және орта бизнеспен неғұрлым мұқият өзара іс-қимылға көшуге әкелді. Ал бұл өз кезегінде 2024 жылғы экономикалық көрсеткіштерге әсер етуі мүмкін.
Сонымен қатар, сарапшылар жаңа жылда банктер өз назарын корпоративтік несиелендіруге, әсіресе микро және шағын бизнес сегментіне аударады деп болжайды. Бұл сектор өкілдерінің аз ғана пайызы банктік несиеге ие болса да, корпоративтік несиелеуді дамыту әлеуеті айтарлықтай. Бұл шағын бизнес несиелеріне қолжетімділікті арттыруға және экономикалық өсуді ынталандыруға ықпал етуі мүмкін.
Алайда, несиелер бойынша жоғары мөлшерлемелер және шағын бизнес өкілдеріне несие берудегі қиындықтар корпоративтік несиелеудің өсуіне үлкен кедергі болып қала береді. Осы тәуекелдер аясында банк секторын дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер пайда болады. Шетелдік банктерді тарту бәсекелестікті күшейтіп, қызметтерді жетілдіруге және клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыруға ықпал етуі мүмкін. Шетелдік банктерді қоса алғанда, жаңа ойыншылар қазақстандық нарыққа өз инновациялары мен тәжірибесін енгізе алады деп күтілуде, бұл сайып келгенде банктерге де, клиенттерге де пайда әкеледі.
Естеріңізге сала кетейік, өткен жылдың қыркүйек айындағы Жолдауда шетелдік банктерді тартуды Мемлекет басшысы тапсырған болатын. Кейіннен Сенаттағы үкіметтік сағат барысында еліміздегі шағын және орта бизнесті қолдау тақырыбы бойынша қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі төрағасының орынбасары Олжас Қизатов Қазақстанға шетелдік банктерді тарту жөніндегі жұмыс туралы есеп берді. Қизатов Таяу Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия және Шығыс Еуропа инвесторларының қызығушылығының артып келе жатқанын хабарлады. Алайда, жаңа шетелдік банктердің келуі қатаң реттеу саясаты және салық ставкаларын өзгерту сияқты белгілі бір кедергілерге тап болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Бұл жаңа ойыншыларды нарыққа біріктіру процесін баяулатуы мүмкін.
КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫ
Жаңа Салық және цифрлық кодекстерді әзірлеу, сондай-ақ несие беру және қарыз алушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша заңнамадағы өзгерістер банк секторына айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Бұл өзгерістер банктерден өз қызметіне бейімделуді және түзетулер енгізуді талап етеді деп күтілуде.
Қазақстанның қаржы секторы бірқатар сын-тегеуріндерге тап болып отыр, алайда оның даму мен өсу үшін айтарлықтай әлеуеті бар. Банктердің өз қызметін жақсарту және ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін жаңа мүмкіндіктерді тиімді пайдалануы маңызды.
Бұл тұрғыда мемлекеттің банк секторын қолдау шаралары аса сезімтал болып отыр. Мәселен, өткен жылдың күзінде Қазақстан Ұлттық банкінің басшысы Тимур Сүлейменов бизнесті кредиттеуге мүдделілікті ынталандыру мақсатында банктер кірістерінің әртүрлі түрлері бойынша Корпоративтік табыс салығы сараланған мөлшерлемелерін енгізуді ұсынды. Осылайша, осы схема бойынша банктің Бизнесті кредиттеуден түсетін табыстарына Корпоративтік табыс салығы төмендетілген мөлшерлемесі бойынша салық салынатын болады, ал тұтынушылық кредиттеуден алынатын табыстарға Корпоративтік табыс салығы неғұрлым жоғары мөлшерлемесі бойынша салық салынатын болады.
BEREKE БАНКТІҢ НАРЫҚТАҒЫ ПОЗИЦИЯСЫ
Тікелей инвестиция арқылы қазақстандық банктерге қолдау көрсету Қазақстанның қаржы секторын дамыту стратегиясының тағы бір басты нүктесіне айналуда. 2023 жылдың соңында санкциялардан зардап шеккен Bereke банкін қолдауға дайын Катардың жаңа инвесторы туралы хабарландыру көпшіліктің назарын аударды. Бұл мысал шетелдік инвесторлардың Қазақстан экономикасына деген сенімі мен қызығушылығын көрсетеді.
Тұтастай алғанда, Bereke банктің нарықтағы позициясы қорқынышты дірілден көңіл қуантарлықтай жағдайға ауысып келеді. Бұрын ол ауыр мемлекеттік қолдауға сенетін болса, қазір банк жаңа инвестордың келуіне қызу дайындық үстінде. Санкцияға ұшыраған банк Bereke-нің позициясын қалпына келтіруге дайын инвестордың лайықты болашағына сене алатынын бәрі түсінеді. 2023 жыл бойы Қазақстан экономикасы банктің рейтингін көтеру және шетелден донор келуіне дайындық жұмыстарын жүргізді.
Мәселен, қаржы бақылаушысы Расул Рысмамбетовтың талдауы бойынша, банк несиелеуді ұлғайтып, портфель 2023 жылы 12,4%-ға өсті. Банктің 2023 жылғы табысы шартты түрде 26 млрд теңгені құрады. Банк борыштық бағалы қағаздарға қарсы нарықтан 421 млрд теңге қаражатты табысты түрде алды. 2023 жылы «Bereke» облигациялар шығарып, нарыққа жақын мөлшерлемемен қарыз алды. Сондықтан жылдың ортасында банкке Сбербанк кеткеннен кейінгі алғашқы Fitch рейтингтері берілді.
«Менің болжауымша, банк нарығында тез орын алу қиын болатынын түсіне отырып, Bereke екі нәрсені белсенді түрде дамытты – ол депозиттер бойынша мөлшерлемелерді (сондықтан жеке адамдар ол жаққа барды), сондай-ақ бөлшек несиелеуді арттырды. 2023 жылдың ортасында банк несиелерінің едәуір бөлігі бөлшек болды. Тұтастай алғанда, банк басшылығы төтенше жағдайда әрекет етіп, санкцияланған Сбербанкті сатып алғанына қарамастан, шексіз мемлекеттік қолдау қаржы институтын еріксіз тығырықтан шығаруға мүмкіндік берді деп айта аламыз», – дейді сарапшылар.
ҚАЗАҚСТАН МЕН КАТАР ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ АРТА ТҮСПЕК
Мемлекет шынымен де жаңа инвесторды күтіп, банкке қатысты қыруар жұмыс атқарды. Алдағы 10 жылда Қазақстанның қаржы секторы үшін қандай көкжиектер ашылатынын уақыт көрсетеді.
Жалпы Қазақстанның инвестициялық қоры туралы айта отырып, деректерді атап өтуге болады. 2022 жылдың соңына қарай Парсы шығанағынан Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлемі 460,7 млн АҚШ долларын құрады, бұл өткен жылдың көрсеткіштерінен 26,8%-ға асып түсті. Инвестициялардың айтарлықтай өсуі Катардан байқалды, онда инвестиция көлемі үш есеге жуық өсіп, 2022 жылы 13,1 млн АҚШ долларына жетті. 2023 жылдың алғашқы үш тоқсанында осы елден инвестициялар ағыны 4,4 млн АҚШ долларын құрады. 2015 жылдан бері Катардан Қазақстанға салынған тікелей инвестицияның жалпы көлемі 60 млн АҚШ долларынан асты және бұл сома болашақта тек өседі деп болжануда.
Экономикалық бақылаушы Юрий Масановтың пікірінше, 2022 жылы Қазақстан мен Катар арасындағы ынтымақтастық «қалпына келтірілді» деп айтуға болады. Бұл мемлекеттің айтарлықтай қаржылық ресурстары бар және активтері 500 млрд долларға жуық Qatar Investment Authority тәуелсіз қоры арқылы ол қазақстандық жобаларға инвестиция сала алады. Ынтымақтастық үшін перспективалы салалар қазірдің өзінде белгілі: бұл ауыл шаруашылығы, энергетика, мұнай-химия, тау-кен өнеркәсібі және қаржы секторы.
Инвестицияларды көтермелеу және қорғау стратегиясы шеңберінде Қазақстан мен Катар ынтымақтастықты белсенді дамытуда. Мәселен, 2023 жылдың жазында Катарда өткен іскерлік кездесудің нәтижесінде жалпы сомасы 500 млн АҚШ долларын құрайтын бес құжатқа қол қойылды. Қазақстан мен Катар арасындағы сауда қатынастарының дамуы да өз жемісін беруде. Екі ел арасындағы тауар айналымы айтарлықтай өсті, 2023 жылдың он бір айында рекордтық 9,7 млн АҚШ долларына жетті, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,4 есе көп. Бұл елдер арасындағы экономикалық байланыстарды одан әрі нығайту үшін өсіп келе жатқан өзара қызығушылық пен әлеуетті көрсетеді.
Осылайша, Катар мен Парсы шығанағының басқа елдерінен тікелей инвестициялар қазақстандық қаржы секторының дамуында маңызды рөл атқарады.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Өткен жылғы Жолдауында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың еліміздің қаржы саласын реттеу туралы айтқан сөздері аясында катарлық инвестордың санкцияланған банкті сатып алу туралы шешімі дәл уақытында жасалған қадам сияқты көрінген. Бұл қадамды қазақстандық және халықаралық қаржылық бақылаушылар Қазақстанның әлемнің инвестициялық картасындағы мәртебесін нығайтудағы «шешуші» әрекет деп атады. Сарапшылардың пікірінше, қазақстандық нарық алғаш рет салауатты бәсекелестікке ие болып, адамдар мен бизнесте таңдау және жаңа мүмкіндіктер пайда болмақ.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
