Жақында, 18 сәуір күні қырғыз елінің Мемлекет басшысы Садыр Жапаров Қазақстанға ресми сапармен табан тіреген болатын. Ақорда Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың шақыруымен келген мәртебелі мейманды аса зор ілтипатпен күтіп алды. Құрмет қарауылы сап түзеп, әскери оркестр ойнап, екі ел басшысы көк кілем үстімен жүріп өтті. Қ. Тоқаевтың «Қазақстан мен Қырғызстан бауырлас елдер. Біз тату-тәтті көршіміз. Салты мен тарихы тамырлас, достығы жарасқан халықтармыз. Әрдайым бір-біріміздің тілеуімізді тілеп, жетістіктеріміз үшін қуанамыз» деген сөзі бауырлас елдердің ынтымақтастығын одан сайын нығайта түскендей. Өз кезегінде С. Жапаров туыс елдер арасында ешқандай саяси, аймақтық қайшылықтың жоқ екенін айтып, Қазақстан президентінің үнемі өзіне қолдау көрсетіп келе жатқанына ризашылығын білдірді. Сонымен қатар, халқымызға су тасқыны салдарынан туындаған қиын кезде қолдан келген көмекті беруге дайын екенін айтты.
Қырғыз елінің басшысы Садыр Жапаровтың келуімен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев екеуі Астанадағы Айкөл Манас ескерткішін салтанатты түрде ашты. Бұл көрініс қазақ пен қырғыз халықтарының арасындағы риясыз құрметтің белгісіндей болды. Мемлекет басшысы екі жыл бұрын Бішкекте ұлы Абайдың ескерткіші ашылғанын еске ала келіп, бұндай игі бастамалар екі елдің достық қарым-қатынасын нығайта түсетінін тілге тиек етті. Ал Қырғызстанның Президенті Садыр Жапаров болса Манас эпосын зерттеуде қазақ халқынан шыққан даңқты тұлғалар Шоқан Уәлиханов пен Мұхтар Әуезовтің қосқан үлесі зор екенін айтып, Айкөл Манас ескерткішінің қазақ жерінде ашылуы екі елдің бауырластығын тағы бір мәрте дәлелдей түскенін жеткізді.
Ынтымақтастық ықпалы
Астанаға Қырғызстан Президенті Садыр Жапаров ресми сапармен келген соң, тек дәстүрлі келіссөздер ғана емес, мәдени шаралар да болды. Мәселен, әуежайда кездескеннен кейін Мемлекет басшылары Қазақстан мен Қырғызстан өнер шеберлерінің гала-концертіне аттанды. Бейбітшілік және келісім сарайында Президенттер «Астана опера» мемлекеттік опера және балет театры артистерінің, «Гүлдер», «Астана сазы» және «Арқасыры» (Қырғызстан) шығармашылық ұжымдарының қойылымын тамашалады. Хаттамалық іс-шаралар мен тар шеңбердегі ресми келіссөздер 19 сәуірде өтті. Сондай-ақ, осы күні Қазақстан мен Қырғызстанның Жоғары Мемлекетаралық Кеңесінің отырысы болды. Президенттер екіжақты ынтымақтастықтың маңызды мәселелерін талқылады. Халықаралық күн тәртібі бойынша сағаттарды тексерді. Сауда мен экономикаға баса назар аударылды. Сонымен бірге, келіссөздер қорытындысы бойынша, тарихи құжатқа – одақтастық қатынастарды тереңдету мен кеңейту туралы шартқа қол қойылды.
Саяси ынтымақтастық
1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауымен қазақстандықтар, қырғызстандықтар және біртұтас мемлекеттің құрамында болған жүздеген басқа халықтар үшін жағымды да, жағымсыз да оқиғаларға толы тарихтың тұтас бір дәуірі жабылды. Сонымен қатар, бұл мемлекеттің күйреуі Қазақстан-Қырғызстан қарым-қатынасында өзара тиімді ынтымақтастықты дамытудың ендігі сын-қатерлері және мүмкіндіктерімен, екі тәуелсіз әрі егемен мемлекет арасында жаңа бетті ашты.
Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас 1992 жылы 15 қазанда орнатылды. Осы кезеңнен бастап екі посткеңестік мемлекет екіжақты қарым-қатынастарды серіктестік пен өзара тиімді ынтымақтастық рухында дамытып келеді. Астана мен Бішкек арасында Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы (ҰҚШҰ) және Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) сияқты өңірлік әрі халықаралық ұйымдар аясында қалыптасқан одақтастық қатынастарға негізделген достық пен сенімді диалог орнатылды. Сонымен бірге, 1990 жылдардың ортасынан бастап екі республика да Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) шеңберіндегі ынтымақтастықтың белсенді қатысушылары болды, сондай-ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да халықаралық платформалар аясында өзара іс-қимыл жасайды. Екіжақты қарым-қатынастарды реттейтін негізгі құжаттар 1997 жылғы 8 сәуірдегі «Мәңгілік достық туралы шарт» және 2003 жылғы 25 желтоқсандағы «Одақтастық қатынастар туралы шарт» болып саналады. Екіжақты ынтымақтастықтың шарттық-құқықтық базасы 150-ден астам құжаттан тұратынын атап өткен жөн.
Қазақстан-Қырғызстан қатынастарын қарастыра отырып, екі елдің халықтарын ұқсас мәдениет, ортақ этномәдени тамырлар, кеңестік кезеңмен шектелмейтін бірлескен тарих біріктіретінін атай кеткен дұрыс. Қазақстан мен Қырғызстан бауырлас халықтар. Былайша айтқанда, көршілерге қарағанда және стратегиялық серіктестерге қарағанда жақын. Саяси көзқарастардың ұқсастығы, түбегейлі келіспеушіліктердің болмауы және дамып келе жатқан экономикалық қатынастар – бұл көптеген жылдар бойы жалғасып келе жатқан екіжақты күн тәртібі.
1990 жылдардың басынан бастап Астана мен Бішкек арасындағы сенімді диалог Мемлекет басшылары деңгейінде қолдау тапты. Қазақстан мен Қырғызстан президенттерінің Бішкек пен Астанаға ресми және жұмыс сапарлары барысында өзара тиімді екіжақты қарым-қатынастарды арттыруға деген өзара ұмтылыс көрінді. Айта кету керек, Қазақстан мен Қырғызстан арасында жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздер тұрақты түрде өткізіліп тұрады. Президент Қ. Тоқаев Қырғызстанға екі рет ресми және мемлекеттік сапармен барды. Мәселен, 2019 жылғы 27 қарашада Қ. Тоқаевтың Қырғызстанға мемлекеттік сапары өтті. 3 жылдан кейін, 2022 жылғы 26 мамырда Қазақстан президентінің Бішкекке ресми сапары өтті, бұл шекара маңы мен өңіраралық ынтымақтастыққа ерекше серпін берді. Мәселен, Алматы және Ыстықкөл, Жамбыл және Талас, Түркістан және Ош, Қарағанды және Шу, Ақтөбе және Баткен, сондай-ақ Атырау мен Жалал-Абад облыстарының басшылары арасында ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды.
Айта кету керек, Қазақстан мен Қырғызстан арасында жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздер тұрақты түрде өткізіліп тұрады. Президент Қ. Тоқаев Қырғызстанға екі рет ресми және мемлекеттік сапармен барды. Мәселен, 2019 жылғы 27 қарашада Қ. Тоқаевтың Қырғызстанға мемлекеттік сапары өтті. 3 жылдан кейін, 2022 жылғы 26 мамырда Қазақстан президентінің Бішкекке ресми сапары өтті, бұл шекара маңы мен өңіраралық ынтымақтастыққа ерекше серпін берді. Мәселен, Алматы және Ыстықкөл, Жамбыл және Талас, Түркістан және Ош, Қарағанды және Шу, Ақтөбе және Баткен, сондай-ақ Атырау мен Жалал-Абад облыстарының басшылары арасында ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды.
Өз кезегінде, Қырғызстан президенті ретінде С. Жапаров Қазақстанға алғашқы мемлекеттік сапарын 2021 жылғы 2-3 наурызда жасады. Қазақстанға сапардың басты міндеті стратегиялық, бауырластық қатынастарды растау және нығайту, сондай-ақ маңызды мәселелер бойынша уағдаластықтарға қол жеткізу болды. Келесі сапар биыл, яғни 2024 жылдың 18-19 наурызында өтті.
2022-2023 жылдар ішінде көпжақты форматтар шеңберіндегі іс-шараларға қатысу үшін Қазақстан мен Қырғызстан басшыларының 6 жұмыс сапары болды. Айта кету керек, халықаралық ұйымдар мен интеграциялық бірлестіктердің сессиялары аясында кездесулер үнемі өткізіліп тұрады. 2023 жылы Қазақстан СІМ және Қырғызстан СІМ басшыларының өзара сапарлары өтті. Мәселен, ағымдағы жылдың 29-30 қаңтарында Премьер-министрдің орынбасары – Сыртқы істер министрі М. Нұртілеудің Қырғызстанға ресми сапары болды, оның қорытындысы бойынша, Қазақстан СІМ мен Қырғызстан СІМ арасындағы 2024-2026 жылдарға арналған ынтымақтастық бағдарламасына қол қойылды, 2024 жылғы сәуірде Қазақстан Премьер-министрі О. Бектенов Бішкекке жұмыс сапарымен барып, Президент С. Жапаровпен кездесу өткізді. Жоғары деңгейлерде тұрақты кездесулер өткізу екі елдің екіжақты байланыстарының стратегиялық сипатын растайды. Астана мен Бішкек арасындағы қарым-қатынас саяси сенімнің дәстүрлі жоғары деңгейіне негізделген, оның үнін әртүрлі саяси деңгейлерде жиі ресми және жұмыс кездесулері белгілейді. Қазақстан мен Қырғызстанның мемлекетаралық ынтымақтастығын талдау негізінде екіжақты ынтымақтастықтың негізгі векторларын анықтауға болады: одақтық қатынастарды дамыту (атап айтқанда, ҰҚШҰ және ЕАЭО шеңберінде); халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ынтымақтастық; сыртқы саяси және экономикалық қызметті үйлестіру (ЕАЭО шеңберінде); Орталық Азия аймағындағы ынтымақтастық; Түркі мемлекеттері ұйымы аясындағы ынтымақтастық.
Сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастық
19 сәуірде өткен Мемлекет басшыларының келіссөздерінде сауда-экономикалық саладағы мәселелерге ерекше назар аударылды. Айта кетейік, Қазақстан Қырғызстанның үшінші сауда серіктесі (Қытай мен Ресей Федерациясынан кейінгі). Мәселен, 2023 жылға тауар айналымы 1,571 млрд доллар болды (Қазақстан Республикасынан экспорт – 1,76 млрд доллар, Қазақстан Республикасына импорт – 495 млн доллар).
Келіссөздерде Президент Тоқаев бұл көрсеткішті 2 миллиард долларға дейін жеткізу жоспары бар екенін айтты. Атап айтқанда, Қазақстан Қырғызстанға 195 тауар бойынша экспорт көлемін 260 миллион долларға ұлғайта алады. Сондай-ақ, екі ел арасындағы сауда-өнеркәсіптік қарым-қатынастарды дамыту мақсатында бірқатар ірі жобаларды жүзеге асыру жоспарлануда. Мысалы, жоспарларға трансшекаралық сауда-логистикалық және өнеркәсіптік кешеннің құрылысы кіреді. Агроөнеркәсіп саласында да жобалар бар. Мәселен, 2023 жылы бұл салада елдер арасындағы тауар айналымы 10 пайызға артып, 300 миллион долларға жетті. Сауданы жалғастыру үшін өндіріс көлемін ұлғайту, бірлескен кәсіпорындар ашу және ғылыми-зерттеу институттары арасында байланыс орнату маңызды. Екі елдің үкіметтері тиісті жол картасын қабылдауы қажет.
Инвестициялық ынтымақтастықта ілгерілеушілік бар. Мәселен, жақында 17 сәуірде қазақ-қырғыз бизнес-форумы өтті. Онда кәсіпкерлер 300 миллион долларлық келісімшартқа отырды. Осылайша, Қырғызстанның Ыстықкөл облысында қазақстандық кәсіпкерлер күн электр стансасын салуды жоспарлауда. Сондай-ақ, Жалал-Абад облысында ферроқорытпа зауытын салу бойынша келіссөздер жүргізілуде.
Қырғызстанмен қарым-қатынастағы маңызды бағыттардың бірі – гидроэнергетика. Қазір трансшекаралық су ресурстарын тиімді және әділ пайдаланудың өзектілігі артып келеді. Бір қуантарлығы, елдер арасында келісілген жұмыстарды жалғастыру туралы шарт бар. Жақын арада мемлекетаралық су шаруашылығы құрылымдарының жұмыс кестесі бекітіледі. Қазақстан өз тарапынан барлық міндеттемелерді толық орындап, маңызды жобаларды бірлесіп жүзеге асыруға дайын екенін көрсетті.
Бұл ретте екі ел халықтары арасында ежелден жылы қарым-қатынас сақталып келе жатқанын еске түсіру қажет. Қырғыз бен қазақ халқының достығы ежелден келе жатыр. Әуелден екі елдің халқын туыстық, тілдік, мәдени, рухани-адамгершілік қатынастар байланыстырып келеді. Ол бір емес, бірнеше рет сыналған, гүлдену мен молшылық уақыттарында қиындықтарға жол беріп, бірақ әлі де күшейе түсті.
Бұл жолы да солай болды. Қырғызстан Қазақстанға гуманитарлық көмек көрсеткен бірінші мемлекет. Садыр Жапаровтың жеке тапсырмасы бойынша су тасқынынан зардап шеккен аймақтарға 500 тоннаға жуық гуманитарлық көмек жөнелтілді. Ең қажетті заттар, дәрі-дәрмек, резеңке етік, дизельді және электр генераторлары, үрлемелі қайықтар, шатырлар, азық-түлік, көрпе, жастық, төсек-орын және т.б. гуманитарлық жүк ретінде жөнелтілді.
Екі халықтың достығы барлық ауыр сынақтардан өтті. Қырғыз бен қазақ халықтарының өзара бауырластығы туралы көптеген нақыл мен мақал-мәтелдер бар: «Қазақ-қырғыз бір туған», «Қырғыз бен қазақтай бір-біріне жақын халық жоқ» және т.б. Мұның бәрі екі халықтың тарихи тағдырының ортақтығын айғақтайды әрі қазіргі кезеңде екіжақты ынтымақтастықты дамытудың маңызды факторы болып отыр.
Соңғы үш онжылдықта Қазақстан мен Қырғызстан күрделі қалыптасу жолынан өтіп, өзінің даму векторын белгіледі. Сонымен бірге, өз халықтарының достығын сақтап, қиын жағдайда бір-біріне қолдау көрсетті. Бұл тәжірибе екі елдің болашақта да берік бауырластық байланыстары жалғаса беретініне сенім ұялатады.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
