Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Әзербайжан мен Армения арасындағы Алматыда болатын келіссөздер процесіне қатысты өз пікірін білдірді. «Мен Әзербайжан Республикасы мен Армения Республикасының, Қазақстан тарапының ұсынысымен, Сыртқы істер министрлері арасында екі мемлекеттің бітімгершілік шартын дайындау бойынша келіссөздер жүргізу туралы келісімін құптаймын», – деді президент.
Рас, Мемлекет басшысы келіссөздердің Алматыда өтуінің символдық мәні бар екенін атап өтті. «Бұл маңызды оқиғаның 1991 жылы желтоқсанда ТМД елдерінің тәуелсіз дамуының негіздерін белгілеген және мемлекетаралық шекараларды айқындау қағидаттары бекітілген тарихи Алматы декларациясына қол қойылған шаһарда өтуінің символдық мәні бар», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент келіссөздер берік және ұзақмерзімді бейбітшілікті тез арада орнатуға ықпал етеді деп санайды. «Мен алдағы кездесу әзербайжан-армян келісімдерін іс жүзінде жүзеге асыруға қызмет етіп, Оңтүстік Кавказда берік және ұзақмерзімді бейбітшілікті тез арада орнатуға ықпал етеді деп есептеймін», – деді Мемлекет басшысы.
Әзербайжан мен Арменияның Сыртқы істер министрлері Алматыда бейбітшілік шарты бойынша келіссөздерді жалғастыру үшін кездеседі. Бұл туралы Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев 28 сәуірде телефон арқылы сөйлескен сөзінде АҚШ Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкинге хабарлаған болатын.
ЕРЕВАН САПАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ НЕДЕ?
Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев республика басшылығымен келіссөздер жүргізу үшін 15 сәуірде Ереванға барды. Қасым-Жомарт Тоқаевты қарсы алған Армения премьер-министрі Никол Пашинян олардың бұл кездесуі ерекше екенін атап өтті. Оның айтуынша, бұл Қазақстан президентінің Арменияға 2001 жылдан бергі бірінші ресми сапары. Соңғы рет Қасым-Жомарт Тоқаев Арменияға 2022 жылдың қазан айында, бірақ жұмыс сапарымен барған еді.
Саяси сарапшылар бұл кездесудің дипломатиялық тәртіптен өзгеше екендігімен келіседі. «Бұған екі дәлел бар. Біріншіден, Қасым-Жомарт Тоқаев Ереванға бар болғаны бір күнге келді, содан кейін ол су тасқынынан зардап шеккен қазақстандық облыстардың біріне баруды жоспарлады. Әдетте, мұндай жағдайда салтанатты сапарға шықпайды. Екіншіден, Президент Ереванға Бакуге барғаннан кейін бір ай өткен соң келді. Кавказ аймағы Астананың мүдделеріне назар аударатыны анық», – деп атап өтті Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтының еуроатлантикалық қауіпсіздік орталығының ғылыми қызметкері Сергей Маркедонов.
Сапардан екі күн бұрын «Арменпресс» агенттігіне берген сұхбатында Қасым-Жомарт Тоқаев бізге достас екі мемлекет арасындағы бейбіт келісімнің тезірек жасалуына мүдделі екенін айтты. «Ереван мен Баку арасында берік және ұзақмерзімді бейбітшілік орнату еліміздің мүдделеріне сәйкес келеді. Бітімгершілік бастамалардың бастамашысы әрі жақтаушысы ретінде Қазақстан өңіріміздің бейбіт және тұрақты дамуына бағытталған кез келген күш-жігерді қолдауға дайын», – деді Мемлекет басшысы.
Никол Пашинянмен бірлескен баспасөз мәслихатында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан жан-жақты қолдау көрсетуге және ізгі ниет миссиясын қабылдауға, атап айтқанда Ереван мен Бакуге келіссөздер алаңын беруге дайын екенін айтты. «Біздің басты мақсатымыз – достас елдерді жақындастыру және аймақтағы берік бейбітшілікке, тату көршілік пен тұрақтылыққа жол ашу», – деп түсіндірді ол.
Никол Пашинян Қазақстанның бітімгерлік идеясына ешқандай түсініктеме берген жоқ. Ол тек Қасым-Жомарт Тоқаевқа Бакумен келіссөздердің қалай жүріп жатқаны туралы айтып, тараптар қандай қағидаттар бойынша бейбітшілік жасай алатынын, яғни аумақтық тұтастықты өзара тану, шекараны делимитациялау (1991 жылғы Алматы декларациясына сүйене отырып, бірінші тармақ сияқты), өңірлік коммуникациялар мен инфрақұрылымды бұғаттаудан шығару туралы айтып берді.
Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев Қасым-Жомарт Тоқаевтың наурыз айында Бакуге сапары кезінде осыған ұқсас пікір білдірген. «Біз Қазақстанға Әзербайжанның егемендігі мен аумақтық тұтастығын қалпына келтіруде үнемі қолдау көрсетіп келе жатқаны үшін алғыс айтамыз», – деді Ильхам Әлиев. Ресми түрде, Қазақстан Президентінің баспасөз қызметінің хабарлауынша, ол кезде бітімгершілік туралы әңгіме болмаған, тараптар екіжақты қарым-қатынастарды талқылады. Бірақ, дәл осы уақытта Қасым-Жомарт Тоқаев пен Ильхам Әлиев Физули мен Шуша қалаларын аралап, Қарабаққа сапар шекті.
15 сәуірде Қасым-Жомарт Тоқаев пен Никол Пашинян саммит қорытындысы бойынша бірлескен мәлімдемеге қол қойды, онда «болашаққа бағдарланған стратегиялық бағыттағы ынтымақтастық негізінде» екіжақты қарым-қатынастар одан әрі құрылатынын атап өтті. «Тараптар екіжақты негізде, сондай-ақ екі елдің өркендеуі мен дамуы, Оңтүстік Кавказ бен Орталық Азияда бейбітшілікті, тұрақтылық пен қауіпсіздікті орнату әрі нығайту мүддесі үшін халықаралық ұйымдар шеңберінде сындарлы және жемісті өзара іс-қимылды арттыратын болады», – делінген хабарламада. Көшбасшылар Еуразиялық экономикалық одақта (ЕАЭО) әріптестікті одан әрі құруға және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) қазіргі шындыққа бейімдеуге келісті. Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартты (ҰҚШҰ) ұйымдастыру туралы құжатта айтылмайды.
Сонымен қатар, Ереванда көші-қон, авиация, білім беру, экономика және сауда салаларындағы ниеттер туралы он екіжақты келісімге, меморандумдар мен хаттамаларға қол қойылды.
АСТАНА БІТІМГЕРШІЛІГІНІҢ МҮМКІНДІГІ ҚАНДАЙ?
Сарапшылар Қазақстанның бітімгершілік тәжірибесі бар екеніне назар аударады, оның бастамасымен Сириядағы реттеудің Астана форматы Женева форматымен қатар жұмыс істеді; Қазақстанда Иранның ядролық келісімі бойынша келіссөздер жүргізілді; 2010 жылы Қазақстан Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық еткен бірінші ел болып, ұйымның жетінші әрі бүгінгі күнге дейін соңғы саммитін өткізді, онда олар Ереван мен Баку арасындағы бейбітшілік туралы сөйлесті.
«Қазақстан жай ғана түркі бауыры немесе ҰҚШҰ мен ЕАЭО бойынша серіктестердің бірі болғысы келмейді (осы үш форматтың барлығы оған қызықты және мемлекеттік биліктің жоғары деңгейінде қолдау көрсетіледі). Ол өзін тривиальды емес идеялар мен шешімдерді құруға және ұсынуға қабілетті тәуелсіз Еуразиялық субстанция ретінде көрсетуге тырысады. Олар қабылдана ма, жоқ па – бұл тек Астанаға байланысты емес», – деп жазады Астана бастамасының бастауы туралы Сергей Маркедонов.
Саясаттанушы және Орталық Азия бойынша сарапшы Аркадий Дубнов Қазақстан аймақтағы көршілерімен шиеленісті қақтығыстары немесе басқа мемлекеттермен қызу текетірес тәжірибесі жоқ санаулы елдердің бірі екенін атап өтті. Оның айтуынша, Қасым-Жомарт Тоқаевтың тұлғасы да рөл атқарады – ол республиканың Сыртқы істер министрлігін басқарды, Премьер-министр болды және екі жыл БҰҰ Бас хатшысының орынбасары қызметін атқарды. «Ол жақсы геосаяси дайындығы бар адам. Әлем оны өте ымырашыл жан ретінде қарастырады. Оның көзқарасы өте прагматикалық және бейбітшіліксүйгіш», – деді Аркадий Дубнов.
Ереван мен Баку арасындағы қатынастарды реттеу, атап айтқанда, аймақтық коммуникацияларды бұғаттаудан шағару – Армения мен Қазақстан арасындағы сауданы ынталандырады деп санайды РҒА ЭМЭМО Посткеңестік зерттеулер орталығының аға ғылыми қызметкері Станислав Притчин.
«Экономикалық тұрғыдан алғанда, дәл сол Зангезур дәлізі іске қосылмай және Армения-Әзербайжан шекарасы ашылмай, елдердің бір-біріне ұсынатын ештеңесі жоқ. Егер мәселе шешілсе, ол ыңғайлы логистикалық тізбектерді жасайды: Әзербайжан арқылы Арменияға Каспий теңізімен шығады», – деп түсіндірді сарапшы.
Зангезур дәлізі Арменияның Сюник облысының аумағы арқылы өтетін ұзындығы шамамен 40 шақырым болатын көлік бағытының жобасы, ол Әзербайжанның батыс облыстары мен оның эксклавы – Нахшыван Автономиялық Республикасы арасындағы көлік қатынасын қамтамасыз етеді. Әзербайжан президентінің арнайы тапсырмалар жөніндегі өкілі Эльчин Әмірбеков Баку бұл дәлізге экстерриториялық мәртебені талап етпейтінін мәлімдеді, бірақ Ереван осы учаскеде қозғалыс қауіпсіздігіне сенімді кепілдік беруін талап етеді.
Ресейлік және батыстық бітімгерлік бәсекелестік болған жағдайда, ал Армения батысқа қарай иіліп, бұл Мәскеуді тітіркендіреді, баламалы алаңға сұраныс бар, бұл жерде Қазақстан «Сүлейменнің шешімі» болуы мүмкін деп санайды Аркадий Дубнов. «Бастаманың өзі Мәскеумен келісілгенін жоққа шығармаймын. Бірақ, ол әлдеқайда көп дәрежеде Бакумен келісілуі мүмкін – бір ай бұрын Қасым-Жомарт Тоқаев Ильхам Әлиевпен кездескені кездейсоқ емес. Менің ойымша, тараптардың Одақтас елдер арасында бейбітшілік процесінің өзіндік шатырын табуға деген ұмтылысы бар, бұл процесті посткеңестік өріс шеңберінде қалдырып, осылайша Мәскеуді батыстық бітімгершілікке деген негативтен арылтады», – дейді сарапшы. Сондай-ақ, ол Ресей бастамаларына сын көзбен қарайтын армян басшылығының ішінде Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұсынысына қатысты «белгілі бір фронт» болатынын жоққа шығармайды. «Бірақ шешім қабылдайтын және осыған келу үшін өте прагматикалық бола алатын Никол Пашинян бар», – дейді Аркадий Дубнов.
Армения мен Қазақстан посткеңестік кеңістіктегі бірнеше құрылымның бір бөлігі. Олардың қатарында ЕАЭО, ҰҚШҰ және ТМД елдері бар. Қазақстан Әзербайжанмен қатар ТМД-ның, сондай-ақ Түркі мемлекеттері ұйымының және Азиядағы өзара іс-қимыл мен сенім шаралары кеңесінің мүшесі әрі БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасы үшін арнайы бағдарламасына қатысады.
Сергей Маркедонов БАҚ-та және сарапшылар арасында Қазақстан Әзербайжан жағында екендігі туралы айтылғанына назар аударады: Астана әрдайым оның аумақтық тұтастығын сақтап, Қарабақты соғыстан кейінгі қалпына келтіруге қосылды, Түркі мемлекеттері ұйымы аясында Бакумен, сонымен бірге Анкарамен белсенді жұмыс істейді; бұл ретте ол Ереван кейінірек ЕАЭО-ға айналған Кеден одағына қосылуға қарсылық білдірді. «Алайда қазақстандық сыртқы саясаттың өзіндік нюанстары бар. Астана өзін Кавказдағы бітімгер ретінде көрсетуге алғаш рет тырысып отырған жоқ. Бүгінгі таңда Қазақстанда Нұрсұлтан Назарбаевтың беделі мен еңбегіне жүгіну әдеттегідей болмаса да, 1991 жылдың қыркүйегінде КСРО-ның құлдырауы аясында, ол Ресей Федерациясының тұңғыш президенті Борис Ельцинмен бірге Қарабақты реттеу бойынша бітімгершілік бастамасын (Железноводск коммюникесі) көтергенін атап өткен жөн», – дейді сарапшы.
Аркадий Дубнов Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы қарым-қатынаста белгілі бір этноконфессиялық ынтымақтастықты атап өтті. Сарапшының айтуынша, оны ҰҚШҰ-ның тағы екі исламдық мүшесі – Қырғызстан мен Тәжікстан да ұстанады, олардың ұстанымын ескере отырып, ұйым Армения көмек сұраған кезде қолдау көрсетпеген. Сонымен бірге, Аркадий Дубнов Орталық Азияның барлық елдерінің ішінде Қазақстан ең зайырлы мемлекет және бұл оны «ислам ынтымақтастығы өрісінде азырақ тамыр жайған ел» етеді деп ескертеді.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Мемлекет басшы Қасым-Жомарт Тоқаевтың әзербайжан-армян уағдаластығының нақты жүзеге асуына жол ашып, оның орнауына ықпал етуі Қазақстанның алпауыт елдер алдындағы абырой-беделін тағы бір асқақтатты.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
