Әйгілі жазушы Константин Паустовский: «Туған жердің табиғатын сүю – елге деген сүйіспеншіліктің ең маңызды белгілерінің бірі», – дейді.
Иә, экология тақырыбы соңғы онжылдықтарда әлемдік саясат сахнасына еніп отыр. Табиғатты сақтау, таза ауа және әдеттегі өмір салты үшін экологтар қызметі аса маңызды. Ал, біздің елімізде жаһандық проблемаға айналған экология мәселесінің басында Арал теңізі тұрғаны анық.
Сонымен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ көтерілген бұл тақырыптың түйіні қалай тарқатылып келеді, осыған тоқталайық.
ӘЛЕМДІК ҚАСІРЕТ
Арал теңізінің мәселесі бүкіл әлемге аян. «Әлемдік қасірет» деуге де болады. Ол туралы бестселлер кітаптар жазылды, артистер құрғаған теңіздің үстінде музыкалық бейнеклиптер түсірсе, апат туралы деректі фильмдер Netflix-те шығарылды. Бүгінде туристер мұнда теңіздің тартылған түбінде серуендеуге және бір кездері суда жүзіп жүрген кемелерді көру үшін келеді. Десе де, аймақтың ең үлкен су қоймасы қалайша жоғалып кетті және таяздықтың әсерін азайтуға бола ма?!
Freedom Bank және Mastercard халықаралық төлем жүйесімен бірлескен арнайы жобада табиғатты қорғаушы Михаил Беляков пен су ресурстарының сарапшысы Жәния Хайбуллина Арал теңізі құрғауының Қазақстанға тигізген әсері, оның бүгінгі жағдайы, атқарылып жатқан жұмыстар мен қол жеткен жақсартулар туралы өзіндік ой-тұжырымдарымен бөлісіп, әрбір адам Арал өңірінің экологиясын сақтауға үлес қоса алатынын айтты.
ТЕҢІЗ ҚАЛАЙ ТАРТЫЛА БАСТАДЫ?
Су ресурстарының сарапшысы Жәния Хайбуллина Арал теңізінің жойылу тарихын өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан іздейді. Бұл кезде Орталық Азия елдері КСРО құрамында болып, билік жоспарлы экономиканы – бесжылдықты қолданды. Яғни, бес жыл ішінде белгілі бір мөлшерде егін жинау керек. Ресурстар ауыл шаруашылығы үшін белсенді пайдаланылды. Осындай агрессивті қадамдардан кейін су азайып, жәймен тартыла бастады. Бұрын Арал теңізінің алабында 14 млн адам тұрса, ал қазір 60 млн адам өмір сүреді. Егіс алқабы кезінде 4,5 млн гектарды құраса, қазір бұл көрсеткіш екі есе көп. Сарапшы халықтың өсуімен азық-түлікке деген қажеттілік артып келе жатқанына алаңдайды.
СЕБЕП ПЕН САЛДАР
Жәния Хайбуллина Арал теңізінің құрғауын зерттеп жүрген бірден бір ғалым. Ол теңіз апатының салдарын былайша түсіндіреді: «Арал теңізі құрғауының салдары туралы ғылыми мақалаларымда айтып жүремін. Бұл мәселе туралы үш ғылыми мақалам бар: оларда Арал апаты тек ресурстардың жетіспеуінен ғана емес, бұл күрделі мәселелер екенін талдап жаздым. Қазақстан мен Өзбекстанда суару кезінде көптеген пестицид пен химикаттар қолданылып, Сырдария мен Әмудария арқылы Арал теңізінің суын ластады. Заттар түбіне шөгіп, уақыт өте келе су деңгейі төмендей бастады, ал түбі ашылып қалды. Сонымен бірге климат өзгерді, зиянды химиялық заттармен шаң-тозаң, тұзды дауыл көтерілді. Олар жергілікті тұрғындардың тыныс алу жолдарында, тіпті емшек сүтінен де табылған».
Зерттеуші қазір аймақта континенттік климат қалыптасқанын айтады. Қыста суық және құрғақ, ал жазда өте ыстық. Топырақ эрозиясына байланысты дақылдардың өмір сүру деңгейі төмен. Негізінен Арал теңізінің түбіндегі аймақта эндемикалық түрлер өсіріледі. Мысалы, сексеуіл. Оның тамыры таяз, өсімдік тамыр алып, жақсы таралады және өз қызметін тамаша орындайды – жер бетіндегі шаң мен тұзды ұстайды.
ТЕҢІЗ ҚАЛПЫНА КЕЛЕ МЕ?
Зерттеуші Жәния Хайбуллина Арал теңізін бұрынғы мөлшеріне дейін қалпына келтіру екіталай екенін айтады. Ол үшін Сырдария мен Әмудариядағы суды тұтынуды шамамен 150 жылға тоқтату керек екен.
«Біз оған қол жеткізе аламыз ба? Жоқ, өйткені халықты тамақтандыру керек. Біз қазірдің өзінде құтқара алған нәрсені сақтайтын едік. Қазақстан жергілікті тұрғындардың қолайлы жағдайда болуы және жұмыспен қамтамасыз етілуі үшін қаражат бөледі», – дейді зерттеуші.
Су және ирригация министрлігі, сондай-ақ жергілікті басқару органдары аймақтағы жағдайға жауап беретінін айтады ғалым. Атап айтқанда, бұған халықаралық институттар белсенді қатысады: Дүниежүзілік банк, Германияның халықаралық ынтымақтастық қоғамының әртүрлі бастамалары, жапондық халықаралық ұйымдар. Жергілікті үкіметтік емес ұйымдар мен жеке қорлар да Арал теңізінің проблемаларына бейжай қарамайды. Сондай-ақ, Аралды құтқару жөніндегі халықаралық қордың өңірлік үкіметаралық мандаты бар. Ол 1993 жылы құрылды және оған Орталық Азияның барлық елдері қатысады. Зерттеуші-ғалым биыл қорды Қазақстан басқаратынын жеткізді.
БҮГІНГІ АРАЛ
Өткен ғасырда Арал теңізі екі су қоймасына бөлінді. Солтүстік Арал теңізі – Қазақстанда, Оңтүстік теңізі Өзбекстанда орналасқан.
Жәния Хайбуллина 2020 жылы Қызылорда облысының Арал ауданына далалық зерттеулерге барған кезін былайша еске алады: «Тоған, әрине, толығымен құрғақ емес. 2005 жылы Көкарал бөгеті салынды. Оны «Өмір бөгеті» деп те атайды, өйткені жергілікті тұрғындар бөгетті тұрғызғаннан кейін орала бастады. Содан Арал қаласында балық аулау қайта жанданды. Су деңгейі сәл көтерілді, бірақ бұрынғыдай емес. Аймақтағы қоршаған орта қиын жағдайда емес, экологиялық жағдай тұрақтанды. Адамдар бейімделді, өмір сүруді және жұмыс істеуді жалғастыруда».
Жәния Хайбуллина үлкен қалаларда судың құндылығы жоқтығына қынжылады.
«Біз кранды аштық, су ағып жатыр – бәрі жақсы. Жазда ыстық су өшірілген кезде, оны еске түсіріңіз. Тіпті, экологиялық саналы тұрғындар сирек жағдайларда бұл туралы ойлайды. Бірақ, ауылдар туралы айтатын болсақ, олар суды үнемдеуге мәжбүр. Мен өз зерттеулерімнің бірінде жергілікті тұрғындар су таситын көлікке мініп, су әкеліп, оны 20-30 күн бойы әртүрлі мақсаттарда пайдаланады деп жаздым. Кейбір елді мекендер әкімшілік орталыққа тәуелді және өздері де арбамен су әкелуге барады», – дейді ғалым.
НЕГЕ НӘТИЖЕ ЖОҚ?
Зерттеуші Жәния Хайбуллина адамдарға климаттық саясат туралы айтып, жаңа жағдайларға бейімделу керектігін жеткізеді. Климаттың өзгеруі су ресурстарына әсер етеді, қысқа мерзімде бұл жақсы нәрсе болуы мүмкін. Мұздықтар тезірек ериді және сұйықтық деңгейі жоғарылайды. Суды үнемдеу технологиялары туралы біліп, су жинау керек екенін жан-жақты түсіндіруге тырысады.
«Басқа көзқарас бар болса да, болашақта оларды бұзбау үшін бөгеттер мен құрылыстарды мүлдем салмау керек. Адам факторы бұл жүйеге араласқандықтан, біз де осы жағдайға бейімделуіміз керек. Резервуарлар салу, суды үнемдеу және сол жерден суару үшін ресурс алу. Кем дегенде, оны тазалап, тұрмыстық қажеттіліктер үшін қолданыңыз», – дейді Жәния Хайбуллина.
ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУШЫ МАМАН НЕ ДЕЙДІ?
Арал теңізі апатының астарына үңіліп жүрген жандардың бірі, табиғатты қорғаушы Михаил Беляков та әлемдік мәселе туралы өз ойын былайша жеткізеді: «Бізде экологиялық проблемалардан аулақ болу мүмкіндігі болғанына сенімдімін. Арал – толығымен антропогендік апат. Біз көп суды қажет ететін дақылдарды өсірдік. Ресурстарды ұтымды пайдалану және тұрақты даму қағидаттарын ұстану қажет болды. Бірақ, содан кейін мақта өндірісі бәрінің үстіне қойылды – мұнда және қазір».
Сондай-ақ, Арал теңізінің құрғауы күрделі проблемаға әкелгенін, апат әсерінен қаншама халық зардап шеккенін жеткізеді.
«Қоршаған орта өзгере бастады: су деңгейі төмендеді, көлдің тұздылығы артты. Көптеген балық өлді, өйткені олар мұндай күрт өзгерістерге бейімделе алмады. Жауын-шашын азайды, аймақта егіншілікпен айналысу қиындай түсті. Тұздың көп мөлшері топырақтың деградациясына әкеліп соқтырды, бұл оның құнарлылығын нашарлатты. Бұрын балық аулау аймақ тұрғындарының негізгі кәсібі болған. 100 мыңнан астам адам мал, құс және ауыл шаруашылығында жұмыс істеді. Теңіздің жойылуы жұмыссыздық пен көші-қонға әкелді. 150-ден 600 мыңға дейін адам үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды. Бұрынғы теңіздің орнында Аралқұм шөлі пайда болды. Жылына 90 күннен астам шаңды дауылдар болады. Салыстыру үшін қараңыз: Алматыда олар жылына екі рет болады», – дейді Михаил Беляков.
Халықаралық реакция: табиғат қорғаушы маманның айтуынша, Аралдың апаты бүкіл әлемге белгілі, бұл туралы кітаптар да жазылған. Таяздану тек Қазақстан мен көрші мемлекеттерге ғана емес, сонымен қатар жердің шалғай аумақтарына да әсер етті. Тіпті, Антарктида түбінен де улы заттар табылған.
Өзгеріске келсек: Михаил Беляков соңғы уақытта Арал ақырындап қалпына келе бастағанын былайша түсіндіреді: «Оң өзгерістер жоқ деп айтуға болмайды: қоршаған ортаны қалпына келтіру жұмыстары өте белсенді жүргізілуде. Шаңды дауылдардың қарқындылығы аздап төмендеді, бұл ағаш отырғызумен байланысты болуы мүмкін. Сарапшылар теңіз аймағының шамалы ұлғаюын атап өтті. Сондай-ақ, құстардың, балықтардың және жануарлардың кейбір түрлері қайта орала бастады».
Аралға көмек дегенге тоқталсақ, Михаил Беляков теңізге тигізер негізгі көмек апаттың салдарын азайту екенін айтады. Ең бастысы – аймақтың қоршаған ортасының тақырыбы мен қазіргі жағдайына қызығушылық таныту. Мәселені есте сақтау және қайда бару керектігін білу де маңызды болмақ. Дегенмен, табиғат қорғаушысы адамдарды ерікті болуға және қайырымдылық бастамаларына қатысуға шақырады. Аралды құтқарумен қандай қорлар айналысатынын және оларды қалай қолдау керектігін білу керектігін де айтады.
«Басқа су объектілерінің кеуіп кетуіне жол бермеу үшін біз жасай алатын бірінші нәрсе – ғалымдарды тыңдау. Олардың болжамдары елеулі: климат өзгеруде, ал Қазақстан су дағдарысын күтуде. Сіз ағынды ауа көпіршіктерімен қанықтыратын үйлерге суды үнемдейтін крандарды немесе саптамаларды қоюға болады. Бұл суды 60%-ға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді. Өнімдердің нақты бағасын білу маңызды. Пластикалық бөтелке жасау үшін пластик ізін айтпағанда, жеті литрге дейін су қажет. Антропоцентризмге байланысты адамдар болашақта кездесетін миллиондаған проблемалар бар. Мысалы, Талдыкөлді алайық. Ол құрғады, ол жерде аққулар мен қоқиқаздар ұшпайды. Табиғаттағы барлық нәрсе бір-бірімен байланысты екенін түсіну маңызды. Біз тұрақты өмір сүріп, болашақ ұрпақты ойлауымыз керек», – дейді табиғат қорғаушысы.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Арал теңізінің тағдыры – әрбір қазақстандыққа қатысы мәселе. Аймақтың қоршаған ортасына қамқорлық жасау жеңілдей түсті. Сізге енді «тексерілген қаражатты іздеудің қажеті жоқ және қаражат көмектесуге кетеді ме» деп те алаңдамайсыз. Аймақта экологиялық апаттың салдарын тоқтатуға мүмкіндік бар. Freedom Bank Mastercard-пен бірге «Аралды сақта» қайырымдылық төлем картасын ұсынды. Енді Аралды сақтап қалуға үлес қосу жеңілдейді. Қосымша қаражат жұмсаудың қажеті жоқ: Freedom Bank картасымен әрбір сатып алудан 10%-ға дейін ұлғайтылған кэшбэк автоматты түрде «Қазақстандағы Халықаралық Аралды құтқару қорына» түседі.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
