Башар Асад әскерлеріне қарсы тұрған сириялық қарулы топтар Дамаскті басып алды. Олар мемлекеттік теледидар мен радиоға шығып, президенттік режимді құлатып, саяси тұтқындарды босатқандарын жариялады. Көтерілісшілер өз әрекеттерін «әділетсіздік дәуірінің соңы» деп атады.
Шам еліндегі шырғалаң: Башар Асад 20 жылда Сирияны қандай елге айналдырды?
53 ЖЫЛҒА СОЗЫЛҒАН ШАМ ЕЛІНДЕГІ ШЫРҒАЛАҢ
Иә, Асад әулеті жарты ғасыр бойы Сирияны билеп-төстеп келді. Мысалы, Хафез Асад 1971-2000 жылдар аралығында Шам елін басқарды. Ол қайтыс болғаннан кейін оның ортаншы ұлы Башар Асад Сирияның 16-шы Президенті болды. Дегенмен, 23 млн халықты 53 жыл бойы «ашса алақанында, жұмса жұдырығында» ұстап келген билік 11 күнде құлады.
«Сирия президенті Асад өзінің отбасы мүшелерімен бірге Мәскеуге келді. Ресей гуманитарлық сипаттағы себептерге сүйене отырып, оларға баспана берді. Ресей әрқашан Сирия дағдарысын шешуде саяси шешім іздеуді жақтады. Біз БҰҰ қамқорлығымен келіссөздерді қайта бастау қажеттілігінен бастаймыз. Ресейлік шенеуніктер Сирияның қарулы оппозициясының өкілдерімен байланыста, олардың басшылары Сирия аумағындағы ресейлік әскери базалар мен дипломатиялық мекемелердің қауіпсіздігіне кепілдік берді», – деп атап өтті Кремльдегі дереккөз.
Сондай-ақ, дереккөзде Сирия халқының мүдделері үшін саяси диалогтың жалғасуына және Ресей мен Сирия арасындағы екіжақты қатынастардың дамуына үміт білдірілген.
Асад билігінің 11 күнде күйреуі Ресей үшін жеңіліс болды, бірақ Сириядағы бүгінгі оқиғалар Кремль үшін де жаңа мүмкіндіктер ашады.
Башар Асад режимінің құлауы Ресейдің Сириядағы позицияларына ауыр соққы болды – Мәскеу тоғыз жыл бойы соғысуға көмектескен адамдар елде билікке келді. Алайда, бұл Кремльдің Таяу Шығыстағы саясатының толық күйреуін білдірмейді. Оның үстіне, белгілі бір жағдайларда Ресей Сирияның жаңа билеушілерімен ортақ тіл табыса алады (және оған тырысып та жатыр). Мәскеудің планетаның әртүрлі бөліктеріндегі радикалды күштермен ынтымақтастық орнатуда мол тәжірибесі жинақталғанын ескерсек, бұл ойлағаннан әлдеқайда жеңілірек.
РЕСЕЙДІҢ ТАЯУ ШЫҒЫСҚА ҚАТЫСТЫ ҮЛКЕН ЖОСПАРЛАРЫ БАР
Ресейдің соңғы жылдардағы әрекеттері оның Таяу Шығысқа қатысты үлкен жоспарлары бар екенін анық көрсетеді. Шын мәнінде, бұл аймақ Мәскеу үшін Қытайдан кейінгі экономикалық жағынан екінші маңызды аймаққа айналды, ал Түркия, БАӘ, Египет және Иран қазір оның негізгі сауда серіктестері. Мұнда Ресейдің газ торабы (Түркия немесе Иран болсын), жаңа логистикалық бағыттар (Үнді мұхитына апаратын Солтүстік-Оңтүстік дәлізі) және Иран, Түркия мен Мысырдағы атом электр станцияларының құрылысы сияқты ауқымды жобалары да қарастырылады.
Ресей де Таяу Шығыста маңызды саяси рөл атқаруға ұмтылады. Мәскеу қақтығыстарды реттеуге арашалаумен қатар, ираншыл күштермен бірге АҚШ-ты аймақтан ығыстыруға күш салуда. Бұл, әсіресе Сирияда байқалды, онда ресейлік ұшақтар американдық ұшақтармен «қауіпті маневр жасады», ал Иран одақтастары АҚШ базаларына зымыран мен ұшқышсыз ұшақтарды ұшырды. Ақырында, Ресей белгілі бір аумақта нақты күшке ие болған қарулы топтармен, мысалы, Ауғанстандағы Талибан және Йемендегі хуситтермен қарым-қатынасты тұрақты түрде орнатуда.
Сирияны жоғалту бұл жоспарлардың көпшілігіне күмән тудырады. Хмеймим мен Тартустағы базалар бүкіл Таяу Шығыс пен Африкадағы ресейлік логистикада маңызды рөл атқарады. Әскери қатысу Асад режимінің бұрынғы құтқарылуымен бірге аймақтық державаларды Мәскеудің беделін арттыра отырып, Ресеймен санасуға мәжбүр етті. Сондай-ақ Сирия болашақта Америка Құрама Штаттарымен келіссөздер жүргізу үшін пайдаланылуы мүмкін перспективалық актив болып қала берді. Украинамен соғыста да Сирияда болу Мәскеуге Ресейдің сириялық рөліне байланысты Украинаға қару-жарақ бермейтінін жасырмаған Түркиямен және Израильмен қарым-қатынаста қосымша тетіктер алуға көмектесті. Яғни, Сирия Мәскеу үшін өткен жетістіктердің әсерлі мұрасы ғана емес, оған тым көп күш жұмсалғандықтан тастап кету өкінішті болады. Ол Ресейдің жаһандық жоспарларының негізгі элементі болып қала береді, оның пайдасы бұрын бірнеше рет дәлелденген және болашақта тек өсуі керек.
СИРИЯ ОППОЗИЦИЯСЫНЫҢ ТУЫ ТІГІЛДІ
Қазір екі әскери базаны сақтау Ресейдің Сириядағы басты міндетіне айналып отыр. Осы мақсатта Мәскеу билікті басып алған оппозициямен байланыс орнатып, одан алғашқы қауіпсіздік кепілдігін алған.
Жалпы Ресейдің жаңа үкімет тұсында елде қалу мүмкіндігі соншалықты төмен емес сияқты. Әрине, бұл үшін Ресей Сирия соғысы жылдарында лаңкес деп атаған елдермен ұзақ мерзімді ынтымақтастық туралы келісімге келу жолын табуы керек. Бірақ, Мәскеу мұндай мәселелерде барынша икемділігін бірнеше рет дәлелдеді. Ресей басшылығы тәліптерді тыйым салынған лаңкестік қозғалыстан маңызды серіктес мәртебесіне оңай ауыстырды. Ал, Сирияда да дәл осындай процесс басталғанға ұқсайды.
8 желтоқсанда Дамаск құлағаннан кейін бірден ресейлік мемлекеттік ақпарат құралдары Асадтың қарсыластарын «Хайят Тахрир аш-Шам лаңкестік тобы» (ХТШ) немесе «Сирия исламшылдарының коалициясы» емес, керісінше, «Сирия қарулы оппозициясы» деп атай бастады. Сонымен бірге, Мәскеудегі Сирия елшілігінен ескі биліктің туы жоғалып кетті, ал 9 желтоқсанда оның орнына жаңасы – Сирия оппозициясының туы тігілді. Негізгі елшіліктердің бірін Асадтың қарсыластарының бақылауына мұншалықты жылдам беру ресейлік тараптың көмегінсіз мүмкін емес еді.
Сирияның жаңа билігімен диалогқа деген бұл тәсіл Ресейдің халықаралық қатынастардағы реализмді түсінуіне жақсы сәйкес келеді. Идеологиялық тұрғыдан алғанда, Мәскеу Иранның немесе Сирияның сунниттік оппозициясының исламистеріне бірдей дерлік жақын. Одан да маңыздысы, ирандық исламшылар бүкіл елдегі нақты күш, сондықтан Ресей олармен күресуге дайын. Ал егер Йемендегі нақты күш қазір хуситтерде, Ауғанстанда – Талибан, Сирияда Хайят Тахрир аш-Шам болса, Мәскеу бұл құрылымдармен қарым-қатынас орнатады.
Белгілі бір мағынада бұл тәсілді тіпті Ресей әлемдік тәртіптің әмбебап үлгісі ретінде жариялады. «Жердегі шындықты мойындау» – Кремльдің Батысқа украиналық бағыттағы аумақтық өзгерістерді тану мәселесі бойынша негізгі үндеуі. Сириямен де солай – жер бетіндегі шындық өзгергендіктен, егер оның мүдделері ескерілсе, Ресей оларды тануға дайын.
Рас, бұл жерде Хайят Тахрир аш-Шам ұстанымы кедергі болуы мүмкін. Өйткені, Ресей ұшақтары бұл қозғалыстың позицияларын тоғыз жыл бойы бомбалады. Сондықтан Ресейдің Сирияда қалу мүмкіндігі негізінен Хайят Тахрир аш-Шамның Әл-Каидаға жақын содырлар тобынан ымыраға дайын прагматикалық күшке айналуының қаншалықты терең болғанына байланысты болады.
Таза прагматикалық тұрғыдан алғанда, Хайят Тахрир аш-Шамға да Ресей қажет. Өйткені, Мәскеу Сириядағы жаңа билікке халықаралық деңгейде мойындалу мүмкіндігін бере алады. Еуропа мен АҚШ-тың жаңа сириялық исламшылардың елшіліктерін ашуға асығуы екіталай, бірақ Кремль мұны істеп қойған. Ресей де Талибанды осылай мойындай бастады.
Сонымен қатар, қозғалыстың тәуелсіз күшке айналуы және Түркиядан алшақтауы үшін Ресейге де Хайят Тахрир аш-Шам қажет болуы мүмкін. Анкараның қолдауынсыз оппозицияның қалдықтары 2020 жылға қарай Сирия армиясы мен оның одақтастары қуған Идлибте ешқашан аман қалмас еді. Дегенмен, Түркия Хайят Тахрир аш-Шамды құрған жоқ – біз «Әл-Нусра» (кешегі Әл-Каида) мен оған жақын оппозициялық топтардың ұзақ генезисі туралы айтып отырмыз.
Жеңіске жеткен Хайят Тахрир аш-Шамды енді түрік өкілі мәртебесінде қалу перспективасы қызықтыруы екіталай. Ал, субъективтілікке ие болу үшін қозғалыс мүмкіндігінше көп ықтимал серіктестердің қолдауын алуы керек. Сондықтан Хайят Тахрир аш-Шам Түркиямен, Катармен және БАӘ-мен байланыстарын тез рәсімдей алса да, Ресей сияқты жаһандық державаның мойындауы қозғалысқа мүлде басқа халықаралық мәртебе береді.
Сондай-ақ, Хайят Тахрир аш-Шам бүкіл Сирия аумағын талап етеді, ал мұнда басты кедергі Сирияның солтүстігі мен шығысындағы күрдтер мен тайпалық құрылымдарды қолдайтын АҚШ болып қала береді. Ресей мұнда АҚШ-тың Парсы шығанағындағы одақтастарына немесе Түркияға қарағанда американдық ықпалға қарсы салмақ рөліне көбірек сәйкес келеді.
Ақырында, Израильмен қарым-қатынас мәселесі де бар, оның қарулы күштері қазір исламшыл көтерілісшілердің қолына түспеуі үшін Сириядағы барлық қаруды жоюға шешім қабылдаған сияқты. Мұнда Ресей Израиль басшылығымен диалогта делдал бола алады. Қару-жарақты шектеулі жеткізу немесе сақтауға болатын қызмет Мәскеу үшін ыңғайлы ілмек бола алады, сондықтан Хайят Тахрир аш-Шам Ресейдің Сирияда болу құқығын жылдан жылға ұзартады.
ХАЙЯТ ТАХРИР АШ-ШАММЕН КЕЛІССӨЗДЕР ЖҮРГІЗУ ҚАЖЕТТІЛІГІ
Базаларды сақтау үшін Хайят Тахрир аш-Шамды танумен алмасу әрекеті Ресейді Сирияға қатысты жаңа саясаттың екі ықтимал үлгісіне әкеледі. Біріншіден, халықтың едәуір бөлігін исламшылдардан қорқатын және жек көретін алавиттер құрайтын Латакиядағы әскери қатысу американдық-күрд жолымен жүруге итермелейді. Ресей қауіпсіздіктің кепілі Ресей Қарулы Күштері болатын алавиттік автономия құру идеясын ұсына алады. Сирияның солтүстігіндегі АҚШ-тың қолдауымен айтарлықтай аумақтарды бақылайтын күрдтердің мысалын Сирия жағалауында қайталауға болады, егер, әрине, Хайят Тахрир аш-Шаммен келісуге болатын болса.
Сондай-ақ, Хайят Тахрир аш-Шаммен келіссөздер жүргізу қажеттілігі Ресейдің нақты күшке ие болған әртүрлі радикалды топтармен ынтымақтастық орнатуға дайындығын күшейтуі мүмкін. Талибанмен басталған оқиға Сирияда жалғасуы мүмкін, одан кейін, мысалы, хуситтермен. Төңкеріс пен азаматтық соғыстар жиі орын алатын Африкада одан да көп мүмкіндіктер ашылады.
Нәтижесінде Ресей билікті басып алған түрлі радикалдарды халықаралық заңдастырушы рөлін өз мойнына ала алады. Тіпті, Асадқа баспана беру ресейлік ұсынысқа сенімділік қосуы мүмкін. Иә, Мәскеу, егер сіз билікті жоғалтсаңыз, жаңа үкіметпен келісімге келеді. Дегенмен сіз, ел басшылары және сіздің отбасыларыңыз аман-сау болады – Ресей сізге кепілдік береді. Біздің турбулентті әлемде мұндай кепілдікті тағы кім бере алады?
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Қалай болғанда да, Сириядағы «12 күндік төңкеріс» Кремль үшін елеулі сәтсіздік болғанымен, Ресейдің Таяу Шығыстағы саясатының күйреуін білдірмейді. Мәскеу Сириядан кетуге мәжбүр болса да, аймақтан кетпейді. Түркиямен кең ауқымды экономикалық ынтымақтастық, Иранмен ерекше қарым-қатынастар, хуситтермен және Талибанмен жақындасу – мұның бәрі сириялық әскери базаларсыз да қалады. Хайят Тахрир аш-Шаммен ортақ тіл табу перспективасы Мәскеу үшін керемет көрінбейтінін айтпағанда, бұл сәтті болса, Кремль үшін жаңа көкжиектер ашады және тіпті оған жаңа бәсекелестік артықшылықтар беруі мүмкін.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
