Тәуелсіздік пен тыныштық бек орнаған елде қандай «атом сарбазы» туралы айтылуда деп кей оқырман таңдануы мүмкін. Өткен ғасырдың еншісінде қалған және айтуға тыйым салынып келген осы бір жайт туралы мақаламызда кеңірек түсіндіріледі.
«АТОМ САРБАЗДАРЫ»: ОЛАР КІМ?
Кеңес Одағы әлі ыдырамай тұрған 1980-1990 жылдар аралығында халқымыз небір қасіреттерді бастан кешкені белгілі. Күні бітіп бара жатқан алып империя соңғы әл-дәрменін отар елдерді одан сайын езгілеп, таптауға жұмсағандай. Олардың қанды қыспағынан әскерилер де қалыс қалмапты. Сіз бұрын-соңды «атом сарбаздары» дегенді естуіңіз бар ма? Олар ядролық сынақ алаңындағы тәжірибенің құрбандары.
1988-1989 жылғы әскерге шақырылған сарбаздар жоғары басшылық қайда аттандырса, сол жерде әскери борышын өтеді. Олар Семей ядролық полигонына, ядролық жарылыстарды дайындау және жою жөніндегі жұмыстарға қорғаныс құралдарынсыз жіберілді. Семей полигоны 1991 жылы 29 тамызда жабылды, ал «атом сарбаздары» мен олардың ұрпақтары әлі күнге дейін сол сынақтардың салдарымен жалғыз күресуде. Бұл туралы 17 сәуірде Астанада ұйымдастырылған дөңгелек үстелде Семей ядролық сынақ полигонында ядролық сынақтарға қатысушылар айтты.
Полигондағы сынақтар туралы ақпарат ұзақ жылдар бойы құпия сақталды. «Семей-22» арнайы қауіпті бөлімшесінде қызмет еткен «атом сарбаздары» әскери борышын өтегеннен кейін 25 жыл бойы әскери құпияны жария етпеуі жайлы қолхат берді. Алайда, мұндай бөлімшелердің ардагерлері басқа әскери қызметшілерден әскери және мемлекеттік құпияны сақтау туралы құжаттарға қол қоюымен ғана емес, сонымен қатар олардың ауруларының себептері жайында дәрігерлермен, тіпті жақын адамдарымен бөлісуге құқығы жоқ екендігімен де ерекшеленеді.
Содан бері 36 жыл өтті. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналды, енді «атом сарбаздарының» мәселесін шешетін кез де келді.
ҮНСІЗ ҚАЛУҒА БОЛА МА?
Бірнеше онжылдық мәжбүрлі үнсіздік пен құқықтарын қалпына келтіру әрекеттерінен кейін «атом сарбаздарының» шыдамы таусылғандай. Бір кездері олар өздеріне жүктелген жұмысты үнсіз атқарды: жарылғыш оқпандарды дайындап, одан кейін жалаң қолмен оны тазартып, радиоактивті заттарды көмуге қатысты. Әрине, олар осыдан соң сәулеленудің айтарлықтай дозасын алды.
«Ядролық жарылыстардан кейін үйінділерді арнайы қорғаныс құралдарынсыз тазартуға, тәжірибелік жануарларды – егеуқұйрықтарды, иттерді, қошқарларды, жылқылар мен түйелерді жалаң қолмен алып жүруге мәжбүр болдық. «Кеңес ядролық бомбасының әкесі» Игорь Курчатовтан бастап ғалымдар һәм генералдар арнайы қорғаныс костюмдері мен бетперде киген. Олардың барлығы біздің қалай жұмыс істегенімізді алыстан бақылап отырды», – дейді «Семей-22» Республикалық қоғамдық бірлестігі Алматы филиалының төрағасы Бақдәулет Нұртазаев.
Дөңгелек үстелге қатысушылар құпия бөлімшеге кімнің қалай түскенін де айтып берді. Алматы қаласы мен Алматы облысының «атом сарбаздары» мерзімді әскери қызметшілер болғандықтан, полигонға жөнелтілгенге дейін әуелі аса қатыгездікпен жазаға тартылғаны белгілі болды: 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасына қатысы бар-жоғын анықтау үшін сарбаздардың бүйрегінен сойылмен ұрып-соғып, азаптағаннан кейін оларды «Семей-22»-ге жібереді. Бұл олардың осы уақытқа дейін ешкімге ашпаған әскери құпияларының бірі.
Айта кету керек, «атом сарбазы» немесе «ядролық сарбаз» термині алғаш рет 1990 жылы КСРО Қарулы күштерінің бөлімшелеріне, ІІМ және КГБ органдарына, жеке құрамы мен азаматтық персоналы ядролық қаруды сынауға және әскери объектілердегі радиациялық апаттарды жоюға тікелей қатысқан басқа құрылымдарға қатысты енгізілді. Бірақ, ең таңғаларлығы, ядролық қарудың зақымдаушы факторларының әсері ұзақ жылдар бойы ешбір жағдайда тіркелмеген. Айтпақшы, бұл туралы «Ресей Федерациясының ерекше қауіпті бөлімшелерінің ардагерлер комитеті» жазады.
Тіпті, дәрігерлерге алынған радиацияның әсерінен бірден не болмаса 10, 20, тіпті одан да көп жылдан кейін көрінуі мүмкін адам ауруының шынайы себебі туралы айтуға тыйым салынды.
«АТОМ САРБАЗДАРЫ» АУРУДАН КӨЗ АШПАЙДЫ…
«Атом сарбаздарының» статистикасы бойынша, 1949-1991 жылдар аралығында Қазақстанда 10 мыңнан астам әскерге шақырылғандар ядролық сынақтардан зардап шекті. Олардың ішінде Семей ядролық сынақ полигонының өзінде 4 мыңға жуық тікелей қатысушылар болды, ал 2024 жылға қарай 430-ға жуық адам ғана тірі қалды.
Олардың көпшілігі радиациялық инфекциядан түрлі ауыр дертке шалдыққан және 1, 2, 3 топтағы мүгедектер. Сәулелік улануды алған әрбір адам жедел және созылмалы сәуле ауруымен, радиациялық катарактамен, жүрек-қан тамырлары ауруларының кешенімен, қант диабетімен, гипертониямен, сәулелік дерматитпен және терінің күйіктерімен, радиациялық гипотиреозбен, жедел лейкозбен, қатерлі ісіктермен, түрлі ісіктермен және жыныс жүйесінің қатерлі ісігімен, сондай-ақ қанның қатерлі ісігі, қан жасау жүйесі, өкпе обыры, қалқанша безінің қатерлі ісігі, тірек-қимыл аппаратының дегенеративті-дистрофиялық зақымдануы, ақыл-ой кемістігі, бет пен бас сүйегінің даму ақаулары, микроцефалия және басқа да ауыр аурулармен ауырады. Ең сорақысы – жас кезінде алған радиацияның салдары. Бүгінде олардың немерелері түрлі патологиялық дертпен дүниеге келуде.
ӨРЕСКЕЛ ҚҰЖАТ ҚАЙДАН ШЫҚТЫ?
Бақдәулет Нұртазаевтың айтуынша, Қазақстанның «атом сарбаздары» мемлекет оларды естиді, түсінеді және қолдайды деп ондаған жылдар бойы сеніммен күтіп, үміттенген. Бірақ, осы уақытқа дейін олар «қайсар қаңылтыр сарбаздар» сияқты өз проблемаларымен, ауруларымен өз бетінше күресуде. Дөңгелек үстел аясында бұрынғы әскерге шақырылғандардың бүгінгі күні кездесетін мәселелер тізімі жарияланды.
Осы тізімнің маңызды пункттерінің бірі ардагерлерге жәрдемақы алуға куәлік беру туралы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің №500 бұйрығына қатысты айтылады. «Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 6 мамырдағы «Ардагерлер туралы» №322 Заңында 6-баптың 1-тармағында ядролық сынақтарға қатысушылардың ҰОС ардагерлері мен басқа елдердегі ұрыс қимылдары ардагерлеріне теңестірілген мәртебесі бар. Бұл тізімде «атом сарбаздары» Чернобыль атом электр станциясындағы апаттың зардаптарын жоюшылардан кейін тізімге алынды. Бірақ, 2021 жылы Қорғаныс министрі Нұрлан Ермекбаев ардагерлерге жеңілдіктер алу үшін Анықтама беру туралы №500 бұйрық шығарды, бұл ҚР заңын бұзып, тікелей ядролық сәулеленуге ұшыраған ядролық сынақтарға қатысқан адамдарды тізімнен өз қолымен алып тастады», – делінген «атом сарбаздары» проблемаларының тізімінде.
Енді дөңгелек үстелге қатысушылар осы құжатқа сілтеме жасай отырып, ҚР Қорғаныс министрлігі оларға ядролық сынақтардың тікелей қатысушылары екендіктерін растайтын анықтама бермейтінін айтады.
ЖАЛҒАН ДИАГНОЗ ҚОЮ КІМГЕ КЕРЕК?
Қазақстандық «атом сарбаздары» тұйық шеңберде қалды, себебі Ресей қорғаныс ведомствосы олардың өтініштеріне жауап ретінде қазақстандық деректер Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Астанадағы Орталық мұрағатында бар деп мәлімдейді. ҚР Қорғаныс министрлігі бұл куәліктер шынымен де Семей полигонында болған, бірақ қазір олар жоқ деп хабарлайды. Нәтижесінде Қазақстанның «атом сарбаздары» әлеуметтік қорғаудан және қолдаудан айырылды. Алматы қаласы мен Алматы облысында тұратын ядролық сынақтардан мүгедек болған ардагерлер әскери госпитальда өздеріне қажетті ем ала алмайды, олар кезек 2026 жылға дейін жоспарланғанын айтады.
«Семей қаласындағы Радиациялық медицина және экология ғылыми-зерттеу институтында ядролық сынақтар нәтижесінде алынған нақты адамдардағы сәулеленудің жеке дозасын есептей алатын Жапонияның қымбат аппараты бар. Бірақ, дәрігерлер бізді тексермейді және жабық полигонда жалпы радиациялық фонның өлшемдерін алып, біздің денеміздегі сәулеленудің ең төменгі рұқсат етілген дозалары туралы ерікті түрде диагноз жазады. Олардың «қорытындыларына» сәйкес, біз қауіпті сәулеленуге ұшырамағанбыз», – дейді дөңгелек үстелге қатысушылар.
Олардың басты мәселесі – әзірге олардың мәселелерін шешуді ешкім қолға алмағаны. «Атом сарбаздары» көмек пен әділетті көрмей, азаппен өлуде.
«Біздің денсаулығымызда елеулі проблемалар бар. Алайда, ондаған жылдар бойғы басты мәселе – біздің өз елімізде әділеттілікке қол жеткізе алмауымыз. Бізді ҚР Қорғаныс министрлігі, ҚР Денсаулық сақтау министрлігі сияқты барлық құзыретті органдар үнемі «футболдан» өткізеді. Олар біздің проблемаларымызды шешпейді, кезекшілермен, негізсіз бас тартулармен айналысады, Радиациялық медицина институтына қайта-қайта жібереді, онда біздің денсаулығымызға да мән бермейді», – дейді Шымкенттен келген «атом сарбазы», 3-топтағы мүгедек ардагер Сапар Сарыпбеков.
«ЕСТИТІН МЕМЛЕКЕТ» «АТОМ САРБАЗДАРЫН» ЕСТИ МЕ?
Іс-шара аясында «атом сарбаздары» Қазақстанда лайықты, толыққанды өмір сүру құқығын, оның ішінде әлеуметтік мәртебе туралы заңды құқықтарды, өз өмірін, балалары мен немерелерінің денсаулығын сақтау үшін уақытылы сапалы ем алу қажеттігін мәлімдеді. Сондықтан сындарлы диалог үшін дөңгелек үстелге ҚР Қорғаныс министрлігінің, ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің өкілдері мен Парламент депутаттары шақырылды. Бірақ, шенеуніктердің көпшілігі бұл шақыруды елемеді. Алайда, «атом сарбаздары» берілер емес. Дөңгелек үстел аяқталғаннан кейін олар Парламентке барып, Мәжіліс депутаты Юлия Кучинскаямен кездесті, онда өз іс-шараларының қорытындылары туралы айтты. Өз кезегінде депутат оларды тыңдап, Ресей Мемлекеттік Думасының әріптестерімен бірге жоғарыда аталған анықтамаларды алу мәселесін шешуге уәде берді. Халық қалаулысы ҚР Қорғаныс министрлігінің өкілі К.К.Ыдырышевті шақырды, ол «атом сарбаздарының» дөңгелек үстеліне қатысты. Бірақ, мұнда да, соңғысының айтуынша, проблемалар туындайды. ҚР Қорғаныс министрлігі Ресей Федерациясының Қорғаныс министрлігіне біздің «атом сарбаздарымыз» туралы олардың ядролық полигондағы Кеңес армиясы қатарындағы қызметін растау үшін бірнеше өтініш жібергені белгілі болды. Бірақ, әзірге нәтиже жоқ.
«Ресми түрде біз тек құжаттарға сенеміз. Олар мұны айтады, бірақ дәлелдей алмайды. Десе де, сол кезде Абай облысында, ШҚО-да, Павлодар облысында көптеген адам радиация алды. Бізде, іс жүзінде, бүкіл Қазақстанда радиация бар», – деп атап өтті Ыдырышев журналистердің сұрақтарына жауап бере отырып.
«Атом сарбаздарының» сол жылдары ядролық полигонда қызмет еткендігі туралы жазбаша дәлелдер болмайынша, ҚР Қорғаныс ведомствосы олардың ешқайсысымен мәмілеге бара алмайды. Бірақ, осыған байланысты ҚР Қорғаныс министрлігіне сұрақтар туындайды, олар әлі де жауапсыз қалып отыр.
Иә, ерекше тәуекел бөлімшелерінің қызметшілері әскери және мемлекеттік құпияны 25-40 жылға (немесе өмір бойы) сақтау туралы қолхат берді. Бұл жазылым қазіргі уақытта жарамды ма, әсіресе Кеңес Одағы әлдеқашан тарап кеткенін ескерсек? Неліктен бүгінгі күні, тіпті елдің Негізгі Заңының нормалары қайта жазылғанда, сол қаралы №500 бұйрыққа өзгеріс енгізу мүмкін емес?
Осы арада Қазақстанның «атом сарбаздары» ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа жүгінгенін айта кеткен жөн. Олардың шағымында тек алты тармақ бар:
- Семей ядролық сынақ полигонының эпицентрінде әскери борышын өтеген әрбір адам сол жылдары, яғни 1949-1991 жылдар аралығында алынған нақты сәулелену дозасын анықтау үшін әскери-дәрігерлік комиссиядан өтуге міндетті.
- Анықтама – алынған радиациялық сәулелену үлесінің нақты мөлшері туралы Семейдегі Радиациялық медицина және экология ғылыми-зерттеу институтынан қорытынды алу керек.
- Емдеу-курорттық мекемелерде уақытылы ем алу мүмкіндігі.
- «Ардагерлер туралы» Заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізу («Ардагерлер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 6 мамырдағы №322 Заңы, ҰОС және ҰОС ардагерлеріне теңестірілген ядролық сынақтарға қатысушылардың мәртебесі туралы 6-баптың 1-тармағы, басқа елдердің ардагерлер аумақтары) және ядролық сынақтардың тікелей қатысушылары ретінде «атом сарбаздарының» құқықтарын қалпына келтіру.
- «Атом сарбаздарынан» міндетті медициналық сақтандыру алынып тасталсын, өйткені олардың барлығы мүгедек әрі толық жұмыс істеуге мүмкіндігі келмейді, тұрақты жалақысы жоқ және олардың көпшілігі мүлдем жұмыссыз.
- ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидасын ескере отырып, біздің тағдырымызға тікелей қатысуын, біздің проблемаларымызға кінәлі адамдарға, оның ішінде бұрынғы Қорғаныс министрі Н.Ермекбаевқа қатысты қатаң шаралар қабылдауын және оның №500 заңсыз бұйрығының күшін жоюын талап етеміз.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
«Атом сарбаздарының» мәселесі шынымен де мемлекеттің күрделі араласуын қажет ететіні анық. Өйткені, бір кездері Кеңес Одағы жауынгерлік борышын өтеуге жіберген халықтың өзі бүгінде құпия мұрағаттардан қандай да бір деректі өз бетінше ала алуы екіталай. Сол «қырғи-қабақ соғыста» олар ең құнды нәрседен – денсаулықтарынан айырылды, ал бүгінде олардың саны өте аз. Бірақ, радиация қауіпті, өйткені оның салдары өте ұзақ уақытқа созылуы мүмкін және ол біздің ұрпақтарымызда, бізден кейін осы елде өмір сүретін адамдарда көрінуі мүмкін. Сондықтан «атом сарбаздарын», олардың балалары мен немерелерін қазірден бастап емдеу қажет.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
