ҚР Сауда және интеграция министрлігінің биылғы ақпан айының соңында болған отырысында еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелер ортаға салынды. Атап айтқанда, сауда инфрақұрылымын дамытуға кемінде 970 млрд теңге инвестициялар тарту, тауар айналымының өсуін қамтамасыз ету, шикізаттық емес тауарлар мен көрсетілетін қызметтер экспортын ілгерілету, көлеңкелі сауданы төмендету, сауда-экономикалық интеграцияны және тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту – сауда және интеграция саласын дамытудың осы және басқа да бағыттары бейінді министрліктің кеңейтілген алқасында белгіленген.
Еліміздің сауда саласында бизнес субъектілерінің 36%-ы жұмыс істейді, 1,5 млн адам жұмыс орындарымен қамтамасыз етілген. ЖІӨ-ге экономикалық салым бойынша сауда екінші орында. Орташа жалақы – 309 993 теңге. Инвестиция көлемі 2022 жылмен салыстырғанда 23,6%-ға артып, 853,2 млрд теңгені құраса, ішкі тауар айналымы 20,3%-ға өсіп, 61 трлн теңгеге жеткен.
«2023 жылы сыртқы сауда 3,2%-ға өсіп, 139,8 млрд-қа жетті. Бұл ретте шикізаттық емес экспорттың номенклатурасы 141 позицияға ұлғайып, бүгінгі күні 3 375-ке жетті, ал географиясы 134 елге дейін кеңейтілді. Осыған қарамастан, біздің алдымызда Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы айтқан жаңа міндеттер тұр. 2029 жылға қарай экономиканы 4 450 млрд-қа дейін ұлғайту бағдары қойылды. Ол үшін ЖІӨ жыл сайын кемінде 6% деңгейінде өсуі тиіс. Осыны ескере отырып, көтерме және бөлшек саудадағы жалпы қосылған құнның нақты көлем индексінің үлесін жыл сайын 9%-ға немесе 1 трлн теңгеге ұлғайту қажет», – деп атап өтті ведомство басшысы Арман Шаққалиев.
ЭКОНОМИКАНЫ ІЛГЕРІЛЕТУДІҢ АЛТЫ БАҒЫТЫ
Алға қойылған міндеттерді тиімді жүзеге асыру үшін Сауда және интеграция министрлігінің ағымдағы жылы жұмысы мыналарға бағытталмақ:
Біріншіден, сауда инфрақұрылымын дамытуға кемінде 970 млрд теңге инвестиция тарту. Бұған жұмыс істеп тұрған базарларды жаңғырту және жаңа заманауи сауда форматтарын (сауда орталықтары, көтерме сауда орталықтары), сондай-ақ электронды коммерцияны дамыту инфрақұрылымы – кеден қоймалары, фьюлз-центрлер салу кіреді.
«Ол үшін бірінші тоқсанда барлық сауда нысандарының аудитін, олардың жіктелуін аяқтау, стандарттарды әзірлеу және өңірлер бойынша сауда орындарын ұсыну стандарттарын бекіту қажет. Осының барлығы бөлшек сауда нысандарының цифрлық картасында көрініс табуы керек. Оны әзірлеу және іске қосу да биыл аяқталуы тиіс. Бұл ақпаратқа қолжетімділік инвесторлар үшін саланың ашықтығы мен тартымдылығын арттырады, сондай-ақ жоспарлау жүйесін жетілдіреді», – деді Арман Абайұлы.
Бұдан басқа, биыл Бизнестің жол картасы шеңберінде сауда объектілерін салу, реконструкциялау және айналым қаражатын толықтыру үшін пайыздық мөлшерлемені субсидиялау көзделген. Нарықтарды жаңғыртуды аяқтау мерзімдері бірнеше рет кейінге қалдырылғандықтан, заңнамада белгіленген мерзімде жаңғыртуды аяқтамаған нарық иелері үшін әкімшілік жауапкершілік шараларын белгілеу қажет. Осы шаралардың барлығы нарықтарды жаңғыртуды уақытылы аяқтауға, сауданың қазіргі заманғы форматтарының үлесін ұлғайтуға және саудаға жаңа инвестициялар тартуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, тауар айналымының өсуін қамтамасыз ету.
Өткен жылы ҚР Сауда және интеграция министрлігі АҚШ-тың халықаралық даму агенттігі (USAID) және Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымымен бірлесіп іскерлік ахуалды бағалау және сауда рәсімдерін оңайлату бойынша зерттеулер жүргізді. Министрдің айтуынша, сауда тәртібін реттейтін шаралардың тиімділігі елдің тауар айналымында үлкен рөл атқарады. Бұл тауарлардың ішкі және халықаралық нарықтарға шығуына байланысты шығындардың төмендеуіне немесе өсуіне әкеледі. Бір сөзбен айтқанда, «саудадағы қаражат айналымының жылдамдығын» арттыру, тауарлардың қозғалысына кедергі келтіретін және бизнес шығындарын арттыратын барлық «қан ұйығыштарын» алып тастау қажет. Тауар айналымын ұлғайту және шығындарды азайту үшін Көлік және қаржы министрліктерімен бірлесіп кедергілерді қысқарту, кедендік рәсімдерді оңайлату, логистиканың тиімділігін арттыру, ведомствоаралық үйлестіру мәселелерін пысықтау керек.
Үшіншіден, тұтынушылардың құқықтарын қорғау, өнімнің қауіпсіздігі мен сапасын арттыру.
Кедергілерді азайту сапасыз және қауіпті өнімдер үшін нарық ашуды білдірмейді. Өнімнің қауіпсіздігі мен сапасын арттыруды, ұлттық стандарттарды ілгерілетуді және шекарада да, тікелей сату кезінде де бақылауды күшейтуді қамтамасыз ету маңызды. Техникалық реттеу жөніндегі өңірлік штабтардың жұмысын қайта форматтау қажет. Бүгінгі күні олар техникалық регламенттердің талаптарын түсіндіру бойынша өз міндеттерін орындады.
«Қазір олардың жұмысын өнімнің қауіпсіздігі мен сапасы мәселелерін тікелей іске асыруға бағыттау, өңірлердегі тиісті органдар арасында өзара іс-қимылды жолға қою, «Сапалы өнім» әлеуметтік жобасы шеңберінде жұртшылықты осы жұмысқа тарту, сондай-ақ қазақстандық тауарлар тізілімін қалыптастыруды аяқтау қажет. Тиісті заң жобалау жұмыстары жүргізілуде», – деді Арман Шаққалиев.
Төртіншіден, шикізаттық емес тауарлар мен қызметтер экспортын ілгерілету.
Қаржылық және қаржылық емес құралдарды қолдана отырып, экспортты ілгерілету инфрақұрылымын дамыту үшін 5 қадам іске асырылатын болады:
- Шикізаттық емес тауарлар мен қызметтер экспортын дамытып, ілгерілетудің институционалдық негіздері қалыптастырылды. Озық елдердің тәжірибесі бойынша сақтандыру және қаржылық қолдау шараларының толық спектрін көрсететін экспорттық-кредиттік агенттік құрылды. «QazTrade» бірыңғай операторының базасында экспорттаушыларға сервистік қолдау шоғырландырылады.
Экспорттаушыларды қолдаудың қаржылық және қаржылық емес шараларын жүзеге асыру жөніндегі ұйымдардың өзара іс-қимылын үйлестіру мен қамтамасыз етудің орталықтандырылған тетігін құру мақсатында экспортты дамыту және ілгерілету жөніндегі ұлттық институт базасында 2026 жылға дейін экспорттаушылар үшін толыққанды «бірыңғай терезе» қалыптастырылады.
Қазақстандық өнімдерді және «Made in KZ» қолшатыр брендін жылжытудың сапалы инфрақұрылымын қалыптастыру үшін сыртқы нарықтарда елдік брендті қалыптастыру жөніндегі жұмыс қазақстандық бизнестің шетелдік әріптестермен өзара іс-қимыл және сауда алаңына айналатын негізгі өткізу нарықтарында (ҚХР, БАӘ) сауда үйлерін ашудан басталады. «QazTrade» бұл жұмыста «Made in KZ» тауарын жеткізу бойынша консолидатор болады.
- Аймақтандыру мәселесі. Бүгінде Қытай Қазақстанның сауда серіктестерінің арасында көшбасшылыққа шықты, бұл екі елдің де жоғары сауда әлеуетін көрсетеді. Тауар айналымының жартысына жуығы қытайлық Шыңжаңмен жасалған. Өткен жылдан бастап Хубэй, Сычуань провинцияларымен экспортқа бағытталған жобалар белсенді түрде пысықталуда. ҚХР-мен жұмыс істеудің негізгі бағыты аймақтандыру принципі бойынша әр провинциядан атаулы жұмыс болады.
- Экспортқа бағытталған жобаларға инвестициялар тарту. Экономиканың өңдеуші секторын дамытуға, шикізаттық емес экспортты ілгерілетуге инвестициялар тарту мәселелері жедел тәртіппен шешілуі тиіс. Ірі шикізат компанияларын «экспорттық тәртіп» саясатын қолдану арқылы қосылған құны жоғары тауарлар экспортын өндіруді игеруге ынталандыратын шаралар кешенін әзірлеу маңызды. Бастамаларды белсенді ілгерілету және Қазақстан аумағында экспортқа бағдарланған жобаларды іске асыру үшін мемлекеттік кепілдіктердің толықтығын қамтамасыз ету үшін жауапты мемлекеттік органға бірлесіп төрағалық ете отырып, сауда және инвестициялар саласындағы басым елдермен үкіметаралық комиссиялардың жұмысы жандандырылатын болады. Инвестициялық шаралар пакеті әрбір жоба бойынша атаулы орта және жоғары қайта бөлу тауарларының экспортын ынталандыру шараларын қамтуға тиіс.
- Хабтар. Жаңа геосаяси жағдайларда бәсекеге қабілетті сауда-логистикалық инфрақұрылымды дамытуға және перспективалы нарықтарда қазақстандық өнімнің қатысуын кеңейтуге негізделген прагматикалық сауда стратегиясына бағдар алынды. Тауар ағындарын ұлғайтудың маңызды драйвері көршілермен жолға қойылған көлік-логистикалық қызметтер. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі көліктік-логистикалық әлеуетін дамыту тұжырымдамасында инвесторларды тарту орталықтарына айналатын және логистикалық рәсімдерді жеңілдетуге және көршілес елдермен шикізаттық емес экспорттың өсімін 30%-ға арттыруға мүмкіндік беретін 5 трансшекаралық хабты құру және дамыту көзделген.
Отандық тауарларға сұраныстың артуы және оларды үздіксіз сатылуы қосылған құны жоғары қызметтердің дамуын ынталандыратын болады. Ел экономикасы үшін экспорттық түсімнің драйверлерінің бірі қызмет көрсету секторы болуы тиіс. Дамыған елдерде көрсетілетін қызметтер саудасының үлесі ЖІӨ-нің 27%-ын, ал Қазақстанда 11%-ды құрайды. Сервистік саланың экспорттық әлеуетін ашу есебінен ел үшін экономикалық пайданы барынша арттыру қажет. Экспорттық әлеуеті жоғары медициналық, IT, мұнай сервисі қызметтерінің экспортын дамытуға ерекше назар аудару қажет. Қажетті құралдар жиынтығымен алдағы 5 жылға арналған қызметтер экспортын дамыту стратегиясын әзірлеу үшін ведомствоаралық және өңірлік ынтымақтастық жөніндегі жұмыс жандандырылады.
Бесіншіден, көлеңкелі сауданың ЖІӨ-ге 5,6% деңгейіне дейін төмендеуі. Бұл бағытта жұмыс жүргізілуде. Тауарларды таңбалау жүйесі тиімді енгізілуде. Пилоттық режимде тауарларды қадағалаудың ұлттық жүйесі іске қосылды. Өнімсіз делдалдарды болдырмау және алыпсатарлық көңіл күйді төмендету мақсатында көтерме сауда субъектілерін жіктеу, сондай-ақ көтерме сауда ағындарын цифрландыру арқылы ұйымдасқан көтерме буын қалыптастыру қажет.
Алтыншыдан, сауда-экономикалық интеграция. Қазақстанның Еуразиялық Экономикалық Одаққа (ЕАЭО) қатысуы сауданы дамытудағы маңызды бағыт. Мемлекет басшысының бастамасы бойынша ЕАЭО елдерімен бірлесіп 10 жыл ішінде Еуразиялық экономикалық интеграцияны дамыту туралы баяндама әзірленді, онда интеграциялық бірлестіктің негізгі қорытындылары мен жетістіктері көрсетілді. Аталған құжатты ескере отырып, ЕАЭО шеңберінде 2030 жылға және 2045 жылға дейінгі кезеңге экономикалық процестерді одан әрі дамыту туралы декларация бекітілді.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАСТЫ САУДА СЕРІКТЕСІ – ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ
Бүгінгі таңда Еуропалық Одақ (ЕО) Қазақстанның ең ірі және маңызды сауда серіктесі болып отыр, яғни оның сыртқы саудасының 40%-ын құрайды. Қазақстанның ЕО-ға экспорты толығымен дерлік минералдармен, химиялық заттармен және тамақ өнімдерімен, сондай-ақ мұнай-газ секторына тиесілі.
2019 жылы Қазақстаннан ЕО-ға экспорт 18,4 млрд еуроны, ал ЕО-дан Қазақстанға импорт 5,9 млрд еуроны құрады. Сондай-ақ, ЕО Қазақстандағы алғашқы шетелдік инвестор, оның үлесіне 2018 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың (ТШИ) жалпы ағынының 48%-ы және жалпы ТШИ таза жинақтарының шамамен 60%-ы тиесілі екен.
Кеңірек алып қарағанда, ЕО мен Азия арасындағы өзара іс-қимыл деңгейін арттыру Қазақстан үшін шешуші мәнге ие. Бұл тұрғыда бизнес үшін, атап айтқанда, инфрақұрылымдағы мемлекеттік сатып алулардың ашықтығын арттыру, оның ішінде ДСҰ-ның Мемлекеттік сатып алу туралы келісіміне (GPA) қосылу және GPA стандарттарын қабылдау есебінен тең жағдайларды қамтамасыз ету түйінді мәселе болмақ.
Еуропалық Одақтың аймақпен өзара іс-қимылы тоқсаныншы жылдардың басынан бастап Орталық Азияның географиялық орналасуын және оның Еуропа мен Азияны біріктіретін дәстүрлі рөлін ескере отырып, едәуір кеңейді. Екі аймақтың да өркендеу, өзара байланыс, энергетика және қауіпсіздік салаларында ортақ мүдделері бар.
ЕО-ның «Global Gateway» бастамасы шеңберінде және оның мүше мемлекеттері әділ және тиімді шарттармен қарызға байланысты сыни жағдайдың туындау тәуекелін шектеу үшін техникалық және қаржылық қолдау көрсетеді. Бұл оны пайдалану үшін қажетті қолдауды, дағдыларды және қаржыны пайдалана отырып, тұрақты және қауіпсіз инфрақұрылымды құруға көмектеседі. Тиісті ашықтықты, тиімді басқаруды және адам құқықтарын, әлеуметтік құқықтар мен жұмысшылардың құқықтарын сақтаудың жоғары стандарттарын қамтамасыз ете отырып, аса маңызды басым бағыттарға инвестициялар көтермеленеді.
Орталық Азия үшін 2021-2027 жылдарға арналған өңірлік бағдарлама шеңберінде өңірге әртүрлі басым бағыттарға 140 млн еуро бөлінді.
Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы даму басымдықтары БҰҰ-ның Орнықты даму мақсаттарын (ТДМ) іске асыру жөніндегі міндеттемесіне сәйкес жас халықтың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға және экономикалық мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған.
ЕО-ның даму басымдықтары экономикалық әртараптандыруы жоқ, елеулі экологиялық проблемаларға тап болатын және аймақішілік сауда мен инвестициялық ағындардың деңгейлері жеткілікті оңтайлы болып қалмайтын аймаққа бағытталған.
Еуропалық комиссия ұсынатын көмек ЕО-ға мүше жекелеген мемлекеттердің көмегімен Еуропалық Одақты аймақтағы бірінші нөмірлі даму көмекшісі етеді. Орталық Азия Еуропалық Комиссиясының көмек көлемі 2014-2020 жылдар кезеңінде 1,1 млрд еуроға жетті. Көмек көрсету кезінде Еуропалық Одақ дамудың қазіргі деңгейі мен қажеттіліктерді бағалау сияқты әр елдің ерекшеліктеріне даму бағдарламаларын жақсы бейімдеу үшін аса мұқтаж және осал елдерге айрықша назар аудара отырып, сараланған тәсілді ұстанады.
ЕО Қазақстандағы ағымдағы құқықтық реформаларды және адам құқықтарын ілгерілетуді қолдайды, атап айтқанда, демократия мен адам құқықтары саласындағы еуропалық құрал аясында қаржыландырылатын қаржылық және техникалық ынтымақтастық пен нақты жобалар арқылы тәжірибе мен ноу-хауды ұсынады.
Бюджеті жылына 1 млн еуроны құрайтын ЕО Қазақстандағы азаматтық қоғамның рөлін нығайта отырып, плюралистік саяси жүйені көтермелеуге бағытталған түрлі жобаларды қаржыландырады.
Қазақстан сонымен қатар бірқатар құралдар мен бағдарламалардың артықшылықтарын пайдаланады:
- Ядролық қауіпсіздіктің, радиациялық қорғаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етуге және үшінші елдерде ядролық материалдардың тиімді және пәрменді кепілдіктерін қолдануға ықпал ететін ядролық қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық құралы.
- Дағдарысқа қарсы әрекет етуге, дағдарыстарға дайын болуға және жанжалдардың алдын алуға бағытталған Тұрақтылық пен бейбітшілікке ықпал ететін құрал.
- Орталық Азиядағы шекараларды басқаруға жәрдемдесу бағдарламасы және Орталық Азиядағы есірткіге қарсы іс-қимыл бағдарламасы.
- Студенттер мен оқытушылардың ұтқырлығын қолдауға, сондай-ақ әлеуетті арттыру бойынша жобаларға бағытталған «Erasmus+» бағдарламасы.
2014-2020 жылдар кезеңінде ЕО Орталық Азиядағы өңірлік ынтымақтастық жобаларын іске асыруға 454,2 млн еуро, оның ішінде «Erasmus+» бағдарламасына 115 млн еуро бөлді. «Erasmus+» бағдарламасы аясында қазақстандық студенттер мен оқытушылар құрамына Еуропада оқу және тағылымдамадан өту үшін 2000-нан астам қысқа мерзімді стипендия, ал Қазақстанда оқуға еуропалық студенттер үшін 1000-ға жуық стипендия берілді. Сонымен қатар, 137 қазақстандық магистрант Еуропада бірлескен магистрлік бағдарламадан өту үшін стипендия алды.
ІШКІ САУДА ЕРЕЖЕЛЕРІНІҢ ЖОБАСЫ ӘЗІРЛЕНДІ
Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігінің Сауда комитеті жаңа редакциядағы Ішкі сауда қағидаларының жобасын әзірледі. Жобада сауда объектілерінің түрлері бойынша заңнамалық тексеру көзделген. Сауда қызметін реттеу туралы Заңмен 25 қайталанатын ұғым және нормалар алынып тасталды. Тұжырымдамалық аппарат франчайзинг, кооперация, сауда, фейсинг және т.б. ішкі сауданы дамытудың жаңа бағыттарын реттеуге арналған 24 жаңа тұжырымдамамен толықтырылды. Қағидалардың құрылымы қайта қаралды, жоба 6 тарау, 27 абзацтан тұрады.
Жергілікті атқарушы органдар мен аумақтық бөлімшелер үшін ішкі сауданың негізгі көрсеткіштерін айқындау мақсатында Сауда және интеграция министрлігі есептеулердің тиісті тәртібі (әдістері) әзірленді:
1) халықты сауда алаңымен қамтамасыз етудің ең төменгі нормативтерін айқындау;
2) сөре кеңістігінің үлесі;
3) сауда объектілерінің мамандануын айқындау;
4) қазіргі заманғы сауда форматтарының үлестері.
Ережеде ұлттық және мемлекетаралық стандарттарға 15 тікелей және 12 жанама сілтеме келтірілген. Осылайша, сауда қызметтеріне, шағын бөлшек сауда желілеріне, базарларға, қоғамдық тамақтандыру, электрондық сауда объектілеріне қойылатын жалпы талаптар, сондай-ақ персоналға қойылатын талаптар стандартталған.
Ішкі сауда субъектілерінің сатып алу стандарттарын пайдалануы жөніндегі тетік енгізіледі. Сондай-ақ, жәрмеңкелерді ұйымдастыру және өткізу бойынша талаптар егжей-тегжейлі баяндалған. Жергілікті атқарушы органдар орналасқан жері көрсетілген жәрмеңкелерді өткізу күнтізбесін бекітеді, оның тақырыбын айқындайды және қазақстандық өнім өндірушілерді тегін сауда орындарымен қамтамасыз етеді.
Ережеге төмендетілген тауарларды өткізу бойынша жекелеген талаптар мен сатуды өткізу тәртібі де енгізілген.
Жобаны қабылдау сауда инфрақұрылымын дамыту жөніндегі стратегиялық міндеттерді іске асыруға назар аударуға мүмкіндік береді, сондай-ақ сауданың қазіргі заманғы форматтарының тұрақты және теңгерімді өсуіне жағдай жасайды.
ҚР Сауда және интеграция министрінің «Ішкі сауда қағидаларын бекіту туралы» бұйрығының жобасын талқылау 2024 жылғы 27 наурызға дейін «Ашық НҚА» порталында жалғасады.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
