Адамды, тіпті тұтас бір халықты күштеп көшіру – тарихымыздың әлі күнге дейін емделмеген жарасы. Оны біз ешуақытта ұмытпасымыз анық. Қазақ халқының көрмегені жоқ. 1932 жылғы ашаршылық пен 1936-1937 жылдардағы жойқын қырғын әкелген жылдары қазақтың басы ауған жағына жан сауғалап кетуге мәжбүр болды. Коммунистік билік оны әдейі ұйымдастырды. Халықтың босаған орындарына Сталиндік билік өзге халықтарды тоғытты. Өздері аштан қырылып, енді есін жия бастаған халықтың үстіне арып-ашқан шешен-ингуш, қарашай-балқар, месхет түріктерін, корей, қалмақ, немістерді әкеп төкті. Бүгінде сол кездегі депортация қашан және қалай жүргізілгені белгілі болып қалды.
Рас, мұрағаттық құжаттар көп нәрсені құпия сақтауды жалғастыруда. Олармен танысу, мысалы, жүйенің жазалаушы қолы соғысқа дейін бірнеше халықтарға түскенін білуге мүмкіндік береді. Соғыс тек заңсыздықтың ауқымын күшейтті. Сол кезде апаттың мөлшерін бәрі бірдей елестете алмады. Депортациялау арқылы қорқынышты жазаны ойлап табушының бастамашысы кім болғанын да сезбеді.
Жалпы, күштеп көшіру бірнеше толқынмен жүргізілді. Сондықтан оның көрсеткіші де әртүрлі болды. Бүгін белгілі болғанындай, 1928-1936 жылдары Қазақстанға Ресейден, Украинадан және Белоруссиядан 360 мың адам көшірілген. 1937-1944 жылдары елімізге 1 млн 209 мың адам күштеп жер аударылыпты. Ал, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде эвакуацияланғандармен бірге олардың саны 1 млн 740 мың адамға жеткен. Сонымен айналдырған 16 жылдың ішінде қазақтар 2 миллионнан астам адамды бауырына басып, аман алып қалған.
Олардан басқа 1930-1950 жылдары шамамен 58 ұлт өкілдерінен тұратын 3,5 миллион халық өздерінің алғашқы тұрғылықты жерлерін тастап, Қазақстанды паналаған. Олардың ішінде 400-ге жуық поляктар, 122 корейлер, 1 200 мыңнан астам кеңестік немістер, 69-дан астам қарашайлар, 93 мың қалмықтар, 39-ға жуық балқарлар, 480 мың шешен және ингуштар, 190-нан астам қырым татарлары, 94 955 түрік-месхетиндер, күрдтер және хемшиндер, 150 мыңнан астам латыштар, литвалар, эстондар, 15 040 гректер, 12 422 болгарлар, 9 621 Қырым АССР-нен депортацияланған армяндар, сондай-ақ, наным-сенім белгілері бойынша 1 323 адам, атап айтқанда, нағыз православиелік христиандар күшпен жер аударылды. Сол жылдары қазақ даласында қоңыраулы шіркеулер толып кетті.
Күшпен көшірілген халықтың тағдыры әртүрлі таразыларға шашырап кеткен. Көптеген жылдар, тіпті ондаған жылдар өткен соң, олар туған жерлеріне орала алды. «Арнайы қоныс аударылғандардың» едәуір бөлігі қазақ топырағында қалды, көбісі қаза тапты…
Зұлымдықтың авторы кім еді? Жарияланымда келтірілген құжаттар депортацияның бастамашылары Сталин мен Берия екендігі туралы біржақты қорытынды жасауға мүмкіндік береді, ал қалғандары «үлкен саясатты» орындаушылар ретінде әрекет етті, олар Сталин мен Берияның «қатаң бұйрығымен» әрекет етті.
Уақыт өте келе бұл әрекеттерге баға берілді. КСРО Жоғарғы Кеңесінің «күштеп қоныс аударуға ұшыраған халықтарға қарсы репрессиялық актілерді заңсыз және қылмыстық деп тану және олардың құқықтарын қамтамасыз ету туралы» декларациясында айтылды (1989 ж.).
Төменде көрсетілген құжаттардың басым бөлігі алғаш рет басылып отыр. Олар Октябрь революциясының Орталық мемлекеттік мұрағатының, жоғары мемлекеттік билік органдарының және КСРО Мемлекеттік басқару органдарының құжаттар жинағында анықталды.
Барлық айыптаулар, әрине, үрдістің мөрін алып жүретінін білуіміз керек. Олар – антисоветтік бандитизмнің көрінісі, фашистік режимді қолдау, соғыс жүргізіліп жатқан немесе әлі де жүргізетін ұлтқа тиесілі. Мысалы, АҚШ-та Жапониямен соғыс кезінде жапондарға қарсы қатаң шектеулер енгізілді. Ақпараттық құжаттар, хабарламалар, мәліметтер, бұйрықтар мінсіз көзден алыс жасалды. Жағдай НКВД мен оның бастығы Лаврентий Берияның қызметін жақсы түрде бейнелеу үшін түсінікті мақсатпен әдейі «жетілдірілді». Барлық орындаушылар үшін депортация – НКВД-ның сәтті операциясы болды. Ол халықтар көсемінің мақұлдауын алды.
Таңдау КСРО-да депортация ауқымына біршама жарық түсіретін құжатпен аяқталды. Деректердің салыстырмалы дәлдігіне жеңілдік жасай отырып, тұтастай алғанда, олар күштеп қоныс аударудан зардап шеккендердің санын анықтайтын құжаттардың тәртібі туралы дұрыс түсінік береді деп қорытынды жасауға болады.
Кеңестік корейлердің тағдыры
НКВД құжаттарынан: 1937-1938 жылдары Қиыр Шығыс Республикасынан Өзбек КСР-не – 74 500 адамнан тұратын 16 307 корей ұлтының қоныс аударушылар отбасы көшірілді. Оның ішінде Ташкент облысына – 7 861 отбасын қамтитын 37 321 адам, Самарқанд облысына – 1 940 отбасынан тұратын 9 147 адам, Ферғана облысына – 823 отбасынан тұратын 8 214 адам, Наманган облысына – 243 отбасын қамтитын 972 адам, Сурхандарья облысына – 8 отбасынан тұратын 29 адам, Хорезм облысына – 1 197 отбасынан тұратын – 5 799 адам, Қарақалпақ облысына – 2 993 отбасын қамтитын 12 831 адам. Сондай-ақ, 99 отбасы (530 адам) түрлі халық комиссариаттарының құзырына берілген.
Ұлтшыл отбасылардың тағдыры
«Украин, белорус және поляк ұлтшылдарының контрреволюциялық ұйымдарының заңсыз жағдайдағы және сотталған қатысушыларының отбасы мүшелерін КСРО-ның шалғай солтүстік аудандарына жіберу тәртібі туралы нұсқаулықтан»: КСРО-ның шалғай солтүстік аудандарына 5 жылдан 8 жылға дейінгі мерзімге жер аударылуға заңсыз жағдайда жүрген және билік органдарынан жасырынып жүрген адамдардың және контрреволюциялық ұйымдардың мүшелері, олармен бірге тұратын немесе олардың асырауындағы украин, белорус және поляк ұлтшылдарының барлық ересек отбасы мүшелері жатқызылды.
Поляктар тағдыры. Л. Берия – И. Сталинге: …1941 жылдың қыркүйек айында бұрын тұтқындалғандар және КСРО-ның шеткері аймақтарына Украина мен Белоруссияның батыс аймақтарынан (бұрынғы Польша аумағынан) жіберілгендер ескерілген. Олардың жалпы саны – 389 382 адам. Олардың ішінде түрмелерде, лагерьлерде және жер аудару орындарында 120 962, арнайы қоныстарда (қоныстанушылар және т.б.) – 243 106, әскери тұтқындар лагерлерінде –25 314 адам болған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1941 жылғы 12 тамыздағы бұрынғы поляк азаматтарына рақымшылық жасау туралы Жарлығына сәйкес, 389 041 адам тұтқындау орындарынан, жер аударылудан, арнайы қоныс аударудан және әскери тұтқындарға арналған лагерьлерден босатылды. 1942 жылы 341 адам қамауда қалдырылды.
1942 жылы Иранда рақымшылық жасалғандар әскер қатарына көшірілді. Оның ішінде Андерс әскерінің әскери қызметшілері – 76 100, олардың отбасы мүшелері – 43 755 адам. 1941 жылдан 1943 жылға дейін қайтыс болғандар саны – 11 516 адам. Берлингтің поляк армиясына берілгендер саны – 36 510 адам…
Кеңес немістерінің тағдыры
В. Молотов, Г. Маленков, А. Косыгин, А.Жданов – И. Сталинге:
- Аса құпия грифі бойынша берілген. 1941 жылы 24 тамыз сағат 10.00.
«…Біз 96 000 адамнан тұратын неміс және фин тұрғындарын Ленинград маңынан дереу көшіру туралы шешім қабылдадық. Қазақстанға – 15 000 адамды, Красноярск өлкесіне – 24 000 адамды, Новосибирск облысына – 24 000 адамды, Алтай өлкесіне – 12 000 адамды және Омбы облысына – 21 000 адамды шығаруды ұсынамыз. Қоныс аударуды ұйымдастыру НКВД-ға жүктелсін. Осы ұсынысты бекітуді сұраймыз.
- Л. Берия – И. Сталинге:
Грузин, Әзербайжан және Армян КСР-де 48 375 неміс халқының өкілдері тұрады, оның ішінде ауыл тұрғындары – 29 609 адам, БКП(б) мүшелері мен кандидаттары – 372 адам, ВЛКСМ мүшелері – 1 077 адам.
НКВД-ның Кеңеске қарсы және күмәнді элемент ретіндегі жедел есебінде – 1 842 адам тұр.
Грузин, Әзербайжан және Армян КСР-де тұратын немістер тарапынан Кеңес үкіметіне қарсы жұмыстың алдын алу мақсатында КСРО Совнаркомының НКВД комиссариаты жедел есепте тұрған немістерді Кеңеске қарсы және күмәнді элемент ретінде тұтқындауды, ал 46 533 адам қатарындағы неміс халқының қалған бөлігін Қазақ КСР-не көшіруді орынды деп санайды. Бұл ретте мемлекеттік қаулы жобасын ұсына отырып, Қорғаныс комитеті мен сіздің шешіміңізді сұраймын.
- КСРО ІІХК арнайы қоныс аудару бөлімінің анықтамасынан:
Повольже бойындағы немістерді қоныс аудару операциясы аяқталды. 1941 жылғы 20 қыркүйек. Жалпы саны – 438 280 адам көшірілуге жатқызылды. 1941 жылы 15 қыркүйекте Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысынан – 8 640 адам, 1941 жылғы 18 қыркүйекте Саратов облысынан – 46 706 адам, 1941 жылғы 12 қыркүйекте Сталинград облысынан – 26 245 адам, 1941 жылғы 18 қыркүйекте Ростов облысынан – 38 288 адам көшірілмек. Олар мына аймақтарға қоныс аударылады: Новосибирск облысына – 1 964 адам, Алтай өлкесіне – 2 347 адам, қалғандары Қазақстанның Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарына көшіріледі. Куйбышев облысынан – 11 500 адам, Қабардин-Балқар АССР-нен – 3 573 адам, Солтүстік Осетин АССР-нен – 2 415 адам, Ставрополь (Орджоникидзе) өлкесінен – 95 489 адам көшірілді. Осы уақытқа дейін, 1941 жылдың 15 қазаны аралығында 77 570 адам қоныс аударды. Краснодар өлкесінен – 4 063 адам көшірілсе, 38 136 адам жер аударылды. Олардың ішінде Новосибирск облысына – 7 486 адам, қалғандары басқа облыстарға жер аударылды. Грузин КСР-нен – 23 580 адам (Баку арқылы, Красноводск), Әзербайжан КСР-нен – 22 841 адам, Украина КСР-нің Сталин облысынан – 212 адам Қазақстанның Павлодар облысына, Горький облысынан – 2 544 адам бастапқы қонысынан көшуге мәжбүрленді.
Немістердің қоныс аударуына барлығы – 872 578 адам жатқызылды, 1941 жылдың 15 қазанында – 749 613 адам қоныс аударды.
Қалмақтардың тағдыры
В. М. Молотовтың қолы қойылған КСРО ХКК қаулысымен (1943 ж. 28 желтоқсан): Төралқаның Жарлығына сәйкес, (КСРО Жоғарғы Кеңесі) Қалмақ АКСР-де тұратын барлық қалмақтар Алтай, Красноярск өлкелеріне, Омбы және Новосибирск облыстарына шығарылсын. Оның ішінде Алтай өлкесіне – 25 мың адам, Краснояр өлкесіне – 25 мың адам, Омбы облысына – 25 мың адам, Новосибирск облысына – 20 мың адам көшірілді. Бұл жерде қалмақтардың Қызылорда облысына қарасты Арал ауданының Сольтрест, Жаңқылыш елді мекендеріне көшірілгені енгізілмеген.
…Қалмақтарды қоныстандыру негізінен ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы және балық аулаумен айналысатын өңірлерге көшірілу ісі жүзеге асырылды.
Қарашайлар тағдыры
НКВД құжаттарынан (1944 ж. қаңтар): Қазақ КСР аумағына барлығы – 12 342 қарашай отбасы (45 501 адам) әкелінді. Оңтүстік Қазақстан облысына – 6 643 отбасы (25 216 адам) және Жамбыл облысына – 5 699 отбасы (20 285 адам) орналастырылды. Олардың ішінде – 5 143 бытыраңқы отбасылары бар. Қоныстанушыларға қызмет көрсету үшін 24 арнайы комендатура құрылды.
Қысқы уақытта қоныс аударушылардың едәуір бөлігі еңбекке жарамсыз болып шықты. Мақта жинау бойынша «Пахта-Арал» совхозында (Оңтүстік Қазақстан обл.) қарашайлардан мақта жинайтын арнайы бригадалар құрылды: Олардың арасында – 2 екпінді бригада бар. Азық-түлік жетіспеушілігінен өлім-жітім де орын алуда. Тұрғын үймен қамтамасыз етуде совхоздарда қиындық бар.
Шешендер мен ингуштардың тағдыры
Л. Берия – Сталинге (1944 ж.): Шешендер мен ингуштарды көшіру операциясының қорытындылары туралы баяндаймын. Халықты шығару 23 ақпанда таулы елді мекендерді қоспағанда, көптеген басқа аудандарда да басталды. 29 ақпанға дейін – 478 479 адам теміржол эшелондарына тиелді. Олардың ішінде – 91 250 ингуш ұлтының өкілдері бар. Олар 180 эшелонға тиелді, оның 159 эшелоны жаңа қоныс орнына жөнелтілді.
Балқарлардың тағдыры
Л. Берия – И. Сталинге (1944 ж.): Неміс-фашист әскерлерінің Кавказдағы, сондай-ақ олардың қуылғаннан кейінгі балкарлардың мінез-құлқымен таныстым. 1942 жылы Ростов майданы маңындағы немістердің шабуылының астында қалғаннан кейін балқарлар арасында антисоветтік элементтер жанданып, жау тылында түрлі жұмыстар жүргізуге бейімділік танытты. Олар Қызыл әскерлер тылында көтерілісші-бандиттер тобын құрды. Кавказ жотасының асуынан, Балқария арқылы өткен 37-ші армияның бөліктері шегінгенде жағдай қиын болды. Черек ауданында балқарлар әскери бөлімшені қарусыздандырып, командирлік құрамды өлтіріп, бір зеңбіректі басып алды. Бір бандылар тобын аудандық Кеңестің атқару комитетінің бұрынғы төрағасы басқарды…
Немістер өздерімен бірге алып келген эмигранттар Шокманов пен Кемментовтың нұсқауы бойынша балқарлар қарашайлармен келісіп, Балқарияны Қарашаймен біріктіруге келісті.
1942-1943 жылдар аралығында антисоветтік жұмыс және бандитизмді өршіткені үшін 1 227 адам қамауға алынды, оның ішінде коммунистер мен комсомолдардың саны – 186 адам. Немістермен бірге Балқариядан – 362 адам қашып шыққан.
Шешендер мен ингуштердің алдағы түпкілікті шығарылуына байланысты босатылған әскерлер мен чекистердің бір бөлігін Солтүстік Кавказдан балқарларды көшіру үшін пайдалану керек деп санайды, бұл операцияны ағымдағы жылдың 15-20 наурызында ормандарды жапырақтар жапқанға дейін аяқтау керек.
Негізгі Кавказ жотасының шатқалдарында орналасқан, жалпы ауданы 503 мың гектар, оның 300 мың гектарына жуығы шабындықтар, жайылымдар мен ормандардан тұратын – 40 900 адам бар.
Егер Сіздің келісіміңіз болса, мен Мәскеуге оралғанға дейін сол жерде балқарларды шығаруға байланысты қажетті шараларды ұйымдастыра алар едім. Сіздің нұсқауларыңызды сұраймын.
Қырым татарларының тағдыры
Л. Берия – И. Сталинге (1944 ж.):
…Қырым татарларының кеңес халқына қарсы сатқындықтарын ескере отырып және Қырым татарларының Кеңес Одағының шекара шетінде одан әрі өмір сүруінің қалаусыздығына сүйене отырып, КСРО НКВД Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің Қырым аумағынан барлық татарларды шығару туралы шешімінің жобасын Сіздің қарауыңызға енгізеді.
Қырым татарларын Өзбек КСР аудандарында арнайы қоныс аударушылар ретінде ауыл шаруашылығында – колхоздар мен совхоздарда да, өнеркәсіп пен көлікте де пайдалану үшін орналастырған дұрыс деп санаймыз. Өзбек КСР-де татарларды қоныстандыру туралы мәселе Өзбекстан КП(б) хатшысымен келісілді. Юсупов.
Алдын ала мәліметтер бойынша, қазіргі уақытта Қырымда 140-160 мың халық бар. Шығару операциясы 20-21 мамырда басталып, 1 шілдеде аяқталады. Бұл ретте қаулы жобасын ұсына отырып, сіздің шешіміңізді сұраймын.
Орыс дінсенушілерінің тағдыры
Л. Берия (1945 ж.):
1944 жылы тамызда Орел, Воронеж, Рязань облыстарынан Алтай, Красноярск өлкелеріне, Томбы, Түмен облыстарына 433 отбасы (1 448 адам) «право-православтық христиандар» («ИПХ») ұйымының белсенді сектанттарының қатысушылары көшірілді. Олар колхоздарға кірмейді, заңдарды мойындамайды. Мәселен, Түмен облысының Михайлов ауданында 167 адамның 8-і ғана жұмыс істейді. Оларды қоғамдық пайдалы еңбекке тарту жөнінде шаралар қажет: жұмыстан бас тартатын барлық еңбекке қабілетті арнайы қоныс аударушыларды жабдықтаудан шығару, паразитизм үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту, қарттар мен балаларды мүгедектер үйлеріне жіберу.
Украиндықтардың тағдыры
МГБ (Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі) құжаттарынан (1947 ж.): Украина КСР-нің батыс облыстарынан ОУН отбасыларымен бірге 48 эшелон келіп, түсірілді. Олардың барлық саны – 25 875 (74 898 адам). Кемерово облысына – 30 288 адам, Челябі облысына – 7 183 адам, Қарағанды облысына – 8 182 адам, Молотов облысына – 8261 адам, Иркутск және Чита облыстарына – 4 091 адам, Краснояр өлкесіне – 1 691 адам, Омбы облысына – 15 202 адам таратылды.
Литвалықтардың тағдыры
МГБ құжаттарынан (1948 ж.): Литвалық бандиттердің отбасы мүшелерін және литвалық кулактардың ішінен көмектесуші бандаларды алып қою бойынша және КСРО МГБ жүргізетін «Көктем» операциясын қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар жүргізілгенін баяндаймыз. Литвада барлығы – 12 134 отбасы (48 000 адам) тәркіленуге жатқызылған.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Міне, Л. Берияның халықтарды еріксіз туған жерлерінен көшірудегі іс-жоспары. Қорлап көшіру ең тиімді тәсіл болмаса да, ол тұтас бір халықтарға жиіркенішті сезім тудырды. Бүгінде жауыздық әрекеттері күні өткен масқаралықты тудырып, сасық былғаныштарды қазбалауға итермелеп отыр.
Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ
