«Air Astana» акцияларының қоғамдық игіліктерде пайда болуы, «Scat» әуе компаниясының 2018-2019 жылдары апатқа ұшыраған «Boeing 737 MAX» ұшақтарын сатып алуы, аукционға шығару жоспарланған Қостанай әуежайының тағдыры… Осындай күшейген турбуленттілік жайында авиация саласы бойынша «Эйрбас-320» капитаны, ҚР азаматтық авиация комитетінің бұрынғы бас инспекторы Тоты Әмірова өз ойымен бөлісті. Міне, бірнеше жылдан бері еліміздегі бірінші әйел ұшқыш шетелде жұмыс істейді.
«БІЗДЕ ҰШУ ҚАУІПСІЗДІГІ БІРІНШІ ОРЫНДА»
«Қазақстан Республикасының Азаматтық авиация комитетінен кеткеннен кейін мені өте жақсы шарттармен Оңтүстік-Шығыс Азиядағы ең ірі әуе компанияларының бірі «Indigo» жұмысқа шақырды», – дейді Тоты Әмірова. – 18 мың долларлық жалақының өзі көп нәрсені аңғартады. Бірақ, 2020 жылы пандемия басталды. Бес жұлдызды қонақүйде 4 ай болған соң, үйге әрең шықтым. Келесі екі жыл бойы жұмыс істемедім – анам мен қызымның денсаулығына, тіпті өз өміріме де қауіп төндіремін деп қорықтым (менің мамандығымда бізге мүлдем ауыруға болмайды). Пандемиядан кейін еуропалық ірі әуе компаниясы «Wizz Air»-ге жұмысқа орналастым. Айтпақшы, мен осы компанияны ұсынамын. Сенімділігі мынада, оның әуе паркі 200 ұшақтан тұрады».
Тоты Әмірова – «Боинг» жолаушы әуе лайнеріндегі ТМД елдері бойынша жалғыз ұшқыш әйел. Ол әуе кеңістігі саласындағы бірқатар мәселелерді былайша түсіндірді:
«Қазақстанда ұзақ жылдар бойы шетелдік компанияларда жұмыс істегеннен кейін мен бір нәрсені түсіндім: әлем үлкен, жан-жақты және қызықты. Мен бұл мүмкіндікті бұрын пайдаланбағаныма өкінемін: шетелде жұмыс істеу, халықаралық тәжірибе әлі де көп нәрсе береді. Бұл өз көкжиегіңнің кеңеюі ғана емес, сонымен қатар салыстыру мүмкіндігі. «Air Astana» деңгейі туралы жаман ештеңе айта алмаймын. Қыстың қатал болуына байланысты біздің ұшқыштар жұмыс істейтін жағдайларды жылыжай деп атауға болмайды. Сондықтан олардың біліктілігі өте жоғары, ал ұшу деңгейі күшті. Кейбір шетелдік әріптестер өмірінде ешқашан қар көрмегендерін мойындайды, ал басқалары тайғақ жолақтың не екенін білмейді. Өйткені, бірқатар елдерде қарлы ауа райында рейстер мүлдем тоқтатылады. Ал біздің ұшқыштар ұшақты бүйірлік дауыл соғатын тайғақ, қарлы жолаққа қондырады. Сондықтан жолаушылар рейстердің кешігуіне ашуланғанда, мен әрқашан әуе компанияның жағындамын. Сіз бір жерге тезірек жеткіңіз келсе де, тәуекелге баруға болмайды, ұшу қауіпсіздігі бірінші орында».
Біраз уақыттан бері шетелде жұмыс істеп жүрген ұшқыш өз үйіне жақын арада келу жоспарда жоғын айтады.
«Жақын арада үйге қайта алмаймын. ИКАО (халықаралық азаматтық авиация ұйымы) айтқандай, сіз бір жерде байланып отыра алмайсыз. Менің жағдайымда – барлық уақытта инспектор немесе авиация бастығы болу. Авиацияда әр 3-4 жыл сайын даму, кәсіби өсу және өз елінің авиа салаларындағы кемшіліктерді көру үшін позицияны өзгерту қажет. Қазақстан барлық аталған артықшылықтармен менеджмент тұрғысынан жалпы қабылданған стандарттардан артта қалып отыр. Мысалы, жақында Қостанай облыстық әуежайы сатылып жатқанын естідім, себебі ол «тиімсіз». Бірақ олай болса, неге Талдықорған әуежайының тәжірибесін ұстануға болмайды? Ол осындай жағдайға тап болған кезде, облыс әкімдігі 2019 жылдың басында «Жетісу» әуе компаниясы үшін жергілікті әуе желілеріне Чехияда шығарылған екі L-410 жолаушылар ұшағын сатып алды. Қазір ондағы барлық рейстер өз жемісін беруде. Американдық қозғалтқыштары бар чех өнімін атап өткім келеді, өйткені әлі де ресейлік өндіріс бар. Креслоларды алып тастағаннан кейін оларды ТЖМ-ге көмектесу қажет болғанда немесе жедел жәрдем түрі бойынша қандай да бір шұғыл шақыруларға ұшу қажет болғанда көліктік әуе кемелеріне айналдыруға болады», – дейді ұшқыш әйел.
«ЖЕТІСУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҮЛГІСІН ҰСТАНУДЫ ҰСЫНДЫМ»
Еліміздегі күрмеуі қиын мәселелер жайында да ұшқыш өз ойымен бөлісіп, шешімін былайша ұсынады:
«Қостанайлықтарға «Жетісу» әуе компаниясында осы екі әдемі ұшақтың қалай пайда болғаны туралы түсінік бере аламын. Инвестициялық жобаларды өте тартымды кредиттік шарттармен қаржыландыру үшін құрылған «Қазақстанның Даму Банкі – ҚДБ-Лизинг» еншілес компаниясының желісі бойынша үкіметтік бағдарлама бар. Оны пайдалана отырып, сіз 19 жолаушыға арналған осындай ұшақтарды сатып ала аласыз және тиімсіз деп саналатын әуежайларды жандандыра аласыз. Бұл адамдарға автобуспен немесе пойызбен көптеген сағатты жоғалтпай, межелі жерге тез жетуге мүмкіндік береді.
Егер Талдықорған «Жетісу» әуе компаниясы мұны істей алса (сол үкіметтік бағдарламаға сүйене отырып, мен оларға өзім көмектестім), онда неге Қостанай өзінің жұмыс істеп тұрған әуежайын сақтай алмайды?
Мен бұған 2017 жылы Алматы маңында Шымкентке санитарлық рейсті орындаған Ан-28 апатқа ұшырағаннан кейін кірістім. Оның бортында үш экипаж мүшесі және екі дәрігер бала туғаннан кейін жағдайы ауырлаған әйелге ұшып бара жатқан. Олардың барлығы қайтыс болды. Содан кейін бүкіл елде ескі ұшақтарды жаңа, сенімді және әртүрлі жағдайларға бейімделетін етіп өзгерту керек екендігі белгілі болды. L-410-да мұздан қорғайтын жүйе болғандықтан, олар қыста да ұша алады. «ҚДБ-Лизинг», қайталап айтамын, бұл ұшақтарды өте төмен пайыздық мөлшерлемемен сатып алуға несие береді. Талдықорған әуежайының мысалына сүйене отырып, мен әкімдіктерге бірнеше рет хат жазып, осы идеяны бірден түсінген Алматы (қазіргі Жетісу) облысының үлгісін ұстануды ұсындым. Олар сатып алған L-410 ұшақтары қазір Алматы мен Үшаралда жолаушылық және әуе жедел жәрдем көлігі ретінде де ұшады. Басқа аймақтар маған қысқаша жауап берді: оларға ұшақтар қажет емес. Яғни, оларға банкрот деп жариялау және әуежайларды сатуға қою оңайырақ».
Тоты Әмірова еліміздегі «Air Astana» компаниясының акцияларын сату туралы мәселеге байланысты бірқатар сұрақтарға да жауап берді:
«Маған, әрине, қазақстандық «Air Astana» әуе компаниясының капиталында 49 пайыздық үлесі бар британдық «BAE Systems» өз акцияларының басым бөлігін сатқаны таңғаларлық болды. Бірақ, екінші жағынан, бұл нәрселерді ауқымды қарау керек. Бастапқыда тек 8 млн доллар инвестициялаған кезде, қазір шетелдік инвестор акцияны сатудан үлкен ақша жинады деп айтылғанда, бұл компания Украинаға көмектесетінін әрдайым есте ұстаған жөн. Сонымен, Қазақстан азаматтары «Air Astana» әуе компаниясының билеттерін сатып алып, агрессияның құрбаны болған елге осылай көмектеседі деп есептеуге болады. Әрбір жолаушының бұдан былай осы әуе компанияның тең иесі ретінде сезінуі жаман нәрсе ме? Акцияларды сату – бұл сау нарықтық қатынастардың көрсеткіші».
«ШЕКАРАЛАС ЕЛДЕРМЕН ЕШҚАШАН «АШЫҚ АСПАН» ЖАСАЛМАУЫ КЕРЕК»
Қазақстанның авиация билігі бір жыл бұрын «ашық аспан» режимін 2027 жылдың соңына дейін ұзартқаны мәлім. Осы жағдай елімізге қалай әсер етуі мүмкін екені жайлы Тоты Әмірова былай айтады:
«ҚГА-да жұмыс істеп жүрген кезімде мен АҚШ-пен жасалған «ашық аспан» шартының жобасына қатыстым. Қазақстанмен шекаралас емес елдермен бұл әрқашан өте тиімді. Біздің бәсекелестеріміз емес, олар біздің әуежайларды қолдайтын болады – олар сонда жанармай құйып, әрі қарай ұшады. Бір күні біздің әуе компаниялар да («Air Astana» немесе «Scat») сонда ұшатын шығар деп үміттенемін. Көршілерге келетін болсақ, Еуропаға (алыстағы) әлі де ашық аспан беруге болады, десе де Астана немесе Алматы сияқты әуежайларда емес. Бірақ, бізбен шекаралас елдермен ешқашан «ашық аспан» жасалмауы керек. Мен олардың атын атамай-ақ қояйын, кім туралы айтып жатқанымызды бәрі біледі. Олар Америкамен «ашық аспан» құрған соң, басқалармен де солай істеу керек десе, тоқта! АҚШ жер шарының арғы жағында және олар біздің аспанымызды жаулап алмақ емес. Олардың ұшақтары бізге айына 1-2 рет қонады. Бірақ, қайталап айтамын, ол ешбір жағдайда көрші елдерге, тіпті санкцияға ұшыраған елдерге де берілмеуі керек. «Ашық аспан» олар үшін шексіз рейстер мен демпингтік бағаларды білдіреді. Бәсекелестікке төтеп бере алмаған әуе компанияларымыз банкротқа ұшырауы мүмкін».
2018 және 2019 жылдары «Scat» әуе компаниясының екі ұшағы бірінен соң бірі апатқа ұшыраған еді. «Scat» әуе компанияларының «Boeing 737 MAX» ұшақтарын көп мөлшерде сатып алуына байланысты ойын ұшқыш былайша жеткізеді:
«Сол қайғылы оқиғалардан кейін «Boeing» 2019 жылдың көктемінде әртүрлі елдердің авиациялық билік өкілдерін және осы ұшақтарды сатып алатын әуе компанияларды бізге өздерінің ұшақтарын қалай жетілдіргенін көрсету үшін шақырды. Ол кезде әлі Қазақстан Республикасы Азаматтық авиация комитетінің қызметкері болғандықтан, мен «Scat» өкілдеріне әуе кемесінің соңғы модификациясының жабдықтары орнатылған тренажерларда жаттығу керек екенін айттым. «Scat»-қа бұл ұнай ма, ұнамай ма, мен осыны талап еттім. Бірақ, қазір бірнеше жыл өткенде, бәрін дұрыс жасағаныма сенімдімін. Қымбат болса да, компания өкілдері наразы болса да, бірақ егер сіз дұрыс жаттығу жасасаңыз, бұл ұшақ мүлдем қауіпсіз. Қазірдің өзінде «Scat» мен талап еткен модификацияның тренажерларында жаттығады деп үміттенемін».
Тоты Әмірова бір кездері «Bek Air» компаниясымен болған оқиғалары туралы былай дейді:
«Шынымды айтсам, бұл әуе компаниясының басынан өткендеріне қатты өкінемін. Оның иелері әуесқойлардан алыс болды, егер барлық ережелер сақталса, жолаушылар үшін жақсы және қауіпсіз жұмыс істей алатын. Бір кездері мен олардың сертификатын (ұшуға рұқсат) ұзартпаған едім, олар жұмсақ тілмен айтқанда, менің үстімнен шағымданған. Ұшақтарын сапалы жөндеуге болатын сертификатталған орталықтарды дер кезінде таппаса, бұл ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін екенін ескерткенімде, олар менің талаптарым тым қатал деп ойлады. Қазақстан Республикасы Азаматтық авиация комитетінен кетуімнің бір себебі де осы болды. Егер бәрі қайтару мүмкін болса, «Bek Air» компаниясының иелері мені тыңдайтын шығар деп ойлаймын».
Тоты Әмірова қазақстандық әуе компаниялары қайтадан Еуропалық комиссияның «қара тізіміне» ілінуі мүмкін екеніне алаңдаушылық білдіреді: «Мұндай алғышарттар бар деп естідім. Бұл алаңдатады. Бұл тізімге қайта кірсек (алғаш рет, 2009 жылы, естеріңізге сала кетейін), одан шығу өте қиын болады. Сондықтан бұл жағдайдың алдын алу үшін барлығын жасауымыз керек», – дейді ол.
Тәуелсіз Қазақстанның бірінші ұшқыш қызы Тоты Әмірова қайда жүрсе де, өз елінің патриоты екенін әсте естен шығарған емес. Еліміздің авиация саласының қауіпсіздігіне алаңдаушылық білдіріп, батыл көзқарасын білдіргенінен-ақ оның шынайы ұлт жанашыры екенін аңғару қиын емес. Өз тәжірибесімен бөлісіп, ашық пікірлерін ортаға салған ұшқыштың айтқандарынан нәтижелі ой түйіп, пайдаға асырсақ құба-құп.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
БІЗДІҢ АНЫҚТАМА
Тоты ӘМІРОВА, «Боинг» жолаушы әуелайнеріндегі ТМД елдері бойынша жалғыз пилот әйел. Екі жоғары білімі бар: авиаинженер-ұшқыш және авиаэкономист. Шетелдік авиақұрамын дайындау курсын тәмамдаған. Жұмыс тәжірибесін төрт қазақстандық әуе компанияда шыңдаған: «Қазақстан әуе жолы», «Еуро-Азия», «Эйр Астана», «Эйр Қазақстан». 2007 жылы Тоты Әмірова «Боинг-737», «New generation-700», «New generation-800» әуе кемелерінің «Эйр Астана» компаниясында ТМД бойынша алғаш әйел-капитаны болды.
