Жер көлемі жағынан Қазақстан үлкен ел болғанымен тұрақты егістікке арналған жерлер 10 пайыздан аспайды. Орманды алқаптар да көп емес, ол жалпы елдегі жер аумағының 3 пайызын ғана құрайды, соның өзінде сексеуіл тараған жерлерді де орманға жатқызады. Негізінен Қазақстан мәдени дақылдарды тұрақты түрде өсіруге қолайсыз табиғи жайылымдық жерлерге өте бай, оның көлемі 180 млн.гаға жетеді. Сондықтан да орманды дамыту – келешекте мәні зор экологиялык шаралардын бірі.
Орман шаруашылығының көрнекті өкілі, осы саланы қалыптастыруға және дамытуға зор еңбегі сіңген, бүгінде 85 жасқа толып отырған Сәбит Байзақов ағамыз жөнінде біраз ой түйіндеу, жастарға үлгі ретінде еңбек жолын, ғылымдағы орнын, адамгершілік қасиеттерін айқындау маңызды, қоғамға керек іс-шара болуы тиіс.
Киелі Торғай даласында туып өскен ғұлама ұлы кемеңгер, ақын-жазушылар, ғалымдар, қоғам қайраткерлері аз емес. Осы қатарда Сәкеңнің де өз орны бар. Торғай мәдениетінен нәр алған Сәкең де ғылым төріне шығып, елімізге танымал, қазақ үшін сирек мамандық орманшы-ғалым болып қалыптасты. Еңбек жолы, ғылымдағы және маман даярлаудағы елеулі еңбегі Сәкеңнің бойына біткен адамгершілікті, дене сұлулығын, тұрақты көркем мінезін жандандыра түскендей. Бір сәтте Сәкен Сейфуллинге ұқсас па деп те ойға қаласың.
Сәкеңнің әкесі Ұлы Отан соғысында қайтыс болған. Отбасындағы үш баланы асырау, тәрбиелеу анасының мойнына жүктелді. Әрине, ол бір қиын жылдар еді. Ешкімге де оңай болған жоқ. Онжылдықты мектеп жанындағы интернатта жатып бітіргеннен соң Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылығы институтында оқып, орман шаруашылығының инженері бойынша мамандық алды. Өзі бітірген институтта еңбек жолын жалғастырып, ассистент, доцент, профессор, декан қызметтерін атқарды.
Жастарға білім бере отырып, өзін де, ғылымның қия жолын да, мамандығын, ғылыми ізденістерін де жүйелі түрде дамыта берді. Алғашқы ғылыми еңбектері қарағайлы орман ағаштарының жекелеген биомассасының қалыптастыру заңдылығы бойынша зерттеулерге арналды. Математикалық тәсілдерді кең түрде пайдалану арқылы қарағай ағашының белгілерінің өзара байланысы бойынша теңдеулер құрып, соның негізінде кандидаттық диссертация қорғады. Сол үшін 87 сынама алаңдары, 1088 үлгілік ағаштар қолданылып, олардың бастапқы көрсеткіштері жан-жақты талданды. Сәкең осы бағытта 1969 жылы ғылым кандидаты атағын алды.
Кейінгі ғылыми жұмыстары ормандарға, одан шығатын өнімдерге байланысты баға қалыптастыру мәселесін жетілдірудің әр қырын талдай отырып бірегей әдістемеліктер ұсынуға арналды. Сол зерттеулердің нәтижесіне негізделген «Орман қорларын экономикалық-кадастр бағалауды жетілдіру жолдары және оларды орман шаруашылығын басқару ісіне пайдалану» тақырыбы бойынша диссертациясын 1987 жылы С.М. Киров атындағы Ленинград орман-техникалық академиясында қорғап, докторлық дәреже алды.
Одан әрі «Желтоқсан» оқиғасы, одан туындаған орталықтың кейбір әрекеттерінің өршіп тұрған тұсындағы ахуал бәріне де оңай соқпады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық еркін экономикаға өту жолында және ормандағы ағаштарды тікелей тамырымен сату мәселесінде Сәкеңнің жоғарыда аталған еңбектерінің маңыздылығы арта түсті. Орман шаруашылығының экономикасы бойынша Қазақстан және Орталық Азия кеңістігінде Сәкең бірден-бір ғылым докторы және өресі биік тұлға болып саналады. Сәкеңнің ғылыми жетістіктері жоғары бағаланып, жаңадан құрылған Қазақстан ауылшаруашылық ғылым академиясына корреспондент мүше, (1991ж.) кейіннен академик болып сайланды және 1991-1994 жылдары осы академияның бас ғылыми – хатшысы, 1994-1996 жылдары ҚР Ұлттық ғылым академиясында бас ғылыми-хатшылық қызметтерін атқарды. Осы жылдарда корреспондент – мүше (1995ж.) және Ұлттық Академия бойынша академик (1996ж.) болып сайланды. Мемлекеттік екі академиядағы лауазымды қызметтің нәтижесі ретінде ғылыми дамуындағы тарих үшін қажет, көлемді «Қазақстанда ауылшаруашылық ғылымын ұйымдастырудың академиялық жүйелері, 2020ж» атты монографиясы жарық көрді.
Жалпы алғанда академик Сәбит Байзақов 267 ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 7 монография, 7 орман шаруашылығының анықтамалары, 2 оқулық, 16 әдістемелік құралдар, 24 өндіріске ұсыныстар, 3 патент бар. Барлық еңбектері орман шаруашылығын дамытуға арналды. Екі басылымда (2007, 2010 жж.) жарық көрген «Лесные культуры в Казахстане» жоғары оқу орнына орманшы мамандығына арналған алғашқы оқулықтың авторлары – Сәкең бастаған топ А.И. Бараев атындағы бірінші дәрежелі сыйлыққа ие болды.
С. Байзақовтыңормандардысандықбағалаупроцесінде алған біліміментәжірибесіКСРО орманшаруашылығыүшін аса маңызды,күрделіжәнеаз зерттелген проблема –орманресурстарынкадастрлық-экономикалықбағалауміндеттеріншешуүшінберікплатформаболды. Осыережелергесүйене отырып, С. Байзаков ағашқұрамдардың сандық,сапалықжәнеқұндықсипаттамаларынегізіндеормандардыңжалпықұндылығынанықтаудыңбірыңғайәдіснамасынәзірледі. Оларды өзара байланысты табиғижәнесалыстырмалышамаларжүйесіарқылысалыстырмалытүргекелтірді. Одан әріжекеағаш түрлері бойынша орман бағалау жұмыстарынжүргізу және орманмекемелерініңәрқайсысышегіндеұзақ мерзімді орман шаруашылығы қызметініңқорытындыларынанықтауүшіндеқұндықнормативтержүйесінқұрды. Осысаладаалғанғылыминәтижелерін1987жылыС.М. Киров атындағы Ленинград Орман-техникалық академиясындасәттіқорғалған «Орманресурстарынкадастрлық-экономикалықбағалаудыжетілдіружәнеоны ормандарды молықтырупроцестерінбасқарудапайдаланужолдары»тақырыбындадокторлықдиссертациясындақорытындылады.
Кейінірекосытәсілнегізіндеол түбіріне жіберілген сүрек үшін төлемақымөлшерлемелерін, есептеутәртібінжәнеолардыңнақтымөлшерін(теңгемен,долларменжәнеайлықесептіккөрсеткіштермен(АЕК)орманмекемелерінежәнеорманкірісіретіндебюджеткеаударуғажататынқұрылымдықбөліктерін көрсете отырып, елдіңбарлықнегізгіорман құраушы тұқымдарыүшінәзірледі.
Асқан еңбекқорлығы мен жүйелі жұмысының арқасында С. Байзақов республиканың орман шаруашылығы мен жоғары орман білімі мен ғылымының көрнекті өкілі болды. Ол бүкіл Орталық Азия аймағындағы орман шаруашылығы ғылымдарының алғашқы және әзірге жалғыз докторы. Оның ғылыми еңбектері орман ресурстарын зерттеуді, орман таксациясын, орман орналастыруды, басқаруды, орман мәдениетін, экономикасы мен саясатын едәуір байытты, П.В. Васильев, Т.С. Лобовиков, Н.А. Моисеев, И.В. Туркевич, Н.И. Кожухов, Л.И. Ильев, Ю.Ю. Туниця сияқты кеңес одағының орман шаруашылығы ғылымының ірі өкілдерінің негізгі идеялары мен болжамдарын іс жүзінде дамытуға әрі іске асыруға ықпал етті.
С. Байзақовтың сөзсіз жетістіктері мен табысын республиканың аграрлық саласының ғылыми жұртшылығы лайықты бағалады. Нарықтық қатынастарға көшу кезінде С. Байзақов басшыларымен бірге өтпелі кезең талаптарын ескере отырып, барлық нормативтік құжаттарды, құрылымды, жұмыстың басым бағыттарын әзірлеу немесе қайта қарау, кадрларды іріктеу және орналастыру жұмыстарын жолға қойды. Мысалы, «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға арналған және 2020 жылға дейінгі тұжырымдамалық бағдарламасын», «Дәрілік агрошикізат», «Агроэкология» жаңа ғылыми бағдарламаларын, ҚР ҰҒА желісі бойынша «Дәрілік заттар» және «Ғылым және ғылыми-техникалық туралы» заң жобаларын, 1993 және 2003 жылдарға арналған «Қазақстан Республикасының Орман Кодексін» әзірлеуге белсенді қатысты. Оның жеке бастамасы бойынша осы мекемелердің әрқайсысында жыл сайынғы қызметтің қорытындыларын жеке кітаптар түрінде шығару жолға қойылды, бұл жылдар ішінде олар бойынша қажетті мәліметтер мен материалдарды іздеуді едәуір жеңілдетті.
Академик С. Байзақов бірқатар елдерде (Бельгия, Германия, Израиль, Франция, Қытай, Польша, Түркия, Чехия, Ресей, Беларусь және Украина) орман шаруашылығының тәжірибесін және соңғы жылдары бүкіл әлем бойынша орман салаларының дамуының жиынтық сипаттамаларын егжей-тегжейлі зерттеді. Халықаралық тәжірибені және оның зерттеулерін жалпылау негізінде ол егемен еліміз үшін бірыңғай мемлекеттік орман саясатын әзірлеу қажеттілігін алға тартып, негіздеп, оның тұжырымдамасының жобасын дайындады;
ҚР Үкіметі (2009) бекіткен және бүгінгі күнге дейін қолданылып келе жатқан «Қазақстан Республикасының мемлекеттік орман қорында орман кесу ережесін» әзірледі;
Бағаның салааралық теңгерімін қамтамасыз етпейтін, барлық орман шаруашылығы қызметкерлерінің еңбегін және олардың жалпы ішкі өнімге қосқан үлесін құнсыздандыратын, иесіздендірілген көлемнің 1 м3 (2023 жылға шамамен 980 теңге) есебінен тамырға жіберілген ағаш үшін төлемнің өте төмен деңгейін ескере отырып, ҚР Парламенті Мәжілісі не оның мөлшерін орман шаруашылығына жұмсалатын шығындардың кем дегенде бір бөлігін өтейтін қажетті минимумға дейін арттыру жөнінде ұсыныстар жолдады;
ҚР Орман кодексінде көзделген орман шаруашылығының барлық қызметтері мен өнімдерінің ақылылығына сүйене отырып, 2009 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Салық кодексіне осы уақытқа дейін орман мекемелері тегін пайдаланған ағаш кесу бойынша берілетін ағаш көлемі мен ақы алу туралы ережені енгізуге қол жеткізді. Осы төлем есебінен қазір облыстық бюджеттерге жыл сайын жалпы сомасы 1 млрд. теңге түседі;
ҚР АШМ тапсырмасы бойынша іс-шара 2009 жылы республиканың барлық облыстарында оларды пайдаланудың 42 түрі кезінде қолданылатын ағаш емес орман өнімдері мен қызметтерінің бағаларын айқындаудың ғылыми негіздері мен әдістемесін әзірледі;
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту комитетіне «Қазақстан Республикасының Орман кодексін жетілдіру туралы» (2016) жазбаны дайындап берді;
Қарағайлы орман дақылдарын құрудың жаңа тәсілдерін ғылыми негіздеді және әзірледі, бұл көшеттердің шығынын, машиналар мен механизмдердің орманға кіруін, ағаш кесу санын, оларға күтім жасауды және олардың орман өрттерінен өлу қаупін едәуір азайтады;
Орманөндірісіүшінмамандардаярлаудытүбегейліжақсартумақсатындаелде Ормануниверситетінашу бойынша бірнеше ретұсыныстар жасады. Айтылған ұсыныстарменәзірлемелердіңкөпшілігіжоғарытұрғаноргандардар тарапынанқолдаутапты. Мұны толығыменСәбит Байзақұлының еңбегінежатқызукерек.
Аталған мәселелердің шешілмеген бөлігіне қатысты Сәбит Байзақұлы үмітін үзбейді, бірақ оларды шешу үшін өзекті және шұғыл шаралар қабылдау керек деп санайды. Академик жоғары білімді мамандар мен орман саласы үшін ғылыми қызметкерлер даярлауға баға жетпес үлес қосты. Олардың көпшілігі іргелі ғалымдар мен орман жобалау мекемелері, өндірістік кәсіпорындардың басшылары болды, ҚР және ТМД елдерінің орта арнаулы және жоғары оқу орындарында жұмыс істейді. Академик орман шаруашылығының мамандарды даярлау жұмыстары бойынша елеулі еңбек атқарып келеді. Көптеген жоғары білімді мамандармен қатар, Сәкеңнің тікелей жетекшілігімен 5 ғылым докторы, 12 ғылым кандидаты, 2 PhD докторы дайындалды. Кандидаттық диссертация қорғау үшін құрылған маманданған кеңесті Сәкең ұзақ жылдар басқарып, білікті мамандарды даярлауға өз үлесін қосты. Олардың бір бөлігі қазір Алматы және Астана аграрлық университеттерінде орман шаруашылығының жас мамандарын даярлау ісін табысты жалғастыруда.
Сәбит Байзақұлы ұзақ уақыт бойы бүкіл Орталық Азия үшін үш орман мамандығы бойынша кандидаттық диссертацияларды қорғау жөніндегі жалғыз мамандандырылған кеңесті басқарды. Бірқатар ғылыми журналдардың редакциялық кеңестері мен алқаларының мүшесі болды. Ciz (жеке орман шаруашылығы), ELD және JCARDA (жердің деградациясы), БҰҰДБ (экожүйелік қызметтерді бағалау) желісі бойынша халықаралық ғылыми бағдарламаларды әзірлеуге қатысты. Мерзімді түрде республикада белгілі тұлғалар және жедел шешімді талап ететін ормандар мен орман шаруашылығының өткір проблемалары туралы мақалаларын баспасөзде жариялап отырды.
Академик С. Байзақов «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері», «Тыңға 50 жыл», «Ерен еңбегі үшін» медальдарымен және «Құрмет» орденімен марапатталды. Жаһандық климаттың өзгеруіне байланысты «Жасыл экономика» негізі болып саналатын орман шаруашылығын дамыту және көгалдандыру мәселелеріне орай Сәкеңнің ғылыми еңбектерінің маңыздылығы арта түсуде.
Міне, ел ардақтаған академиктің өмір жолы көпке үлгі. Балалық шақтағы барлық қиындықтарға төзе отырып, табандылығының арқасында қарапайым бір отбасынан шыққан Байзақовтар ғылымға осылайша елеулі үлес қосты. Сәкеңнің үлкен ағасы Сайлау да танымал, көп шәкірт даярлаған атақты экономист-ғалым.
С. Байзақов өзінің, кішкентай інісі мен әпкесінің, өз ауылының аға буын адамдарының, мұғалімдердің, оқытушылардың, ғылыми жетекшілердің және аграрлық университет пен екі академиядағы әріптестерінің мейірімділігі мен қамқорлығын ризашылықпен еске алады. Сондай мейірімге қанып өскен ол өзі де – бүгінде әулетінде қамқор әке, жанашыр аға, ізетті іні, ақылгөй ата бола білген адам. Марқұм жұбайлары Балқия Сәдуақасова және Светлана Жаңабайқызымен бірге 4 бала тәрбиелеп, олардан 10 немере мен 4 шөбере сүйді. Қарапайымдылығы, үлкен еңбекқорлығы, адалдығы мен жауапкершілігі, басқаларға қиын сәтте көмектесуге дайын болуымен, жоғары мәдениетімен және ізгі ниетімен ерекшеленген тұлғаның өнегелі өмірі көпке қашан да үлгі болмақ.
Ғ.Т. Мейірман,
Ұлттық ғылым академиясының академигі
