Мемлекет басшысы Көкше төрі – Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайдың IV отырысында ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіретін бірқатар мәселелерді ортаға салды. Ел Президенті Ұлттық құрылтай мүшелері тарапынан көтерілген теріс ағымдар мен ұлттық болмысымызға жат идеологияларға, түрлі алаяқтық әрекеттерге тосқауыл қою секілді қоғамды толғандырған өзекті мәселелерге қолдау білдіріп, өз ойын ортаға салды. Қасым-Жомарт Тоқаев теріс ағымдарға, қазақтың болмысына жат идеологияларға тосқауыл қою қажет екеніне ерекше назар аударды. Елімізде дін бостандығына кепілдік берілген. Десе де қоғамды аздырып, адамды азғыратын жүгенсіздікке жол берілмейді. Діннің басты һәм негізгі миссиясы – ұлтты ұйыстыру, ізгілік пен кемелдіктің кілтін ұсыну.
ҮШТАҒАН ҰҒЫМ
Биылғы наурыз айында өткен Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында ел Президенті экстремизм мен терроризмге қарсы күресті және ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған үйлесімді жұмысты күшейту қажет екеніне жете назар аударды. Қасым-Жомарт Тоқаев «Заң және тәртіп» қағидаты негізінде жұмысты ұйымдастырудың аса маңыздылығын атап өтіп, аталған салалардағы жағдайға талдау жасады.
Алқалы жиында Ұлттық қауіпсіздік стратегиясын жүзеге асыру үшін қабылданған Ұлттық қауіпсіздік тәуекелдерін басқару жөніндегі 2021-2025 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарына сай 2024 жылғы атқарылған жұмыстардың нәтижелері жан-жақты екшелді. Қоғамдық, экономикалық, экологиялық және ақпараттық қауіпсіздік бағытындағы өзекті мәселелер талқыланып, ел азаматтарын алаңдататын мәселелерді шешу үшін цифрлық құралдар мен жасанды интеллектіні дамытудың өзектілігіне тоқталды.
Осы ретте айта кетерлігі, Қауіпсіздік Кеңесінің 2024 жылғы соңғы отырысында әлемде қалыптасып отырған геосаяси ахуалға байланысты Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік стратегиясын уақыт талабына сай жетілдіру міндеті алға қойылған болатын. Нәтижесінде, 2021-2025 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясы даярланып, маңызды құжаттың басым бағыттары айқындалды. Стратегиялық бағдарлама әскери қорғаныс, экономикалық, ақпараттық және экологиялық қауіпсіздік сынды салаларды қамтиды. Тәуелсіздікті нығайту, тұрақтылықты сақтау және халықтың әл-ауқатын қорғау сияқты үштаған ұғымнан тұратын ұлттық қауіпсіздік турасындағы стратегия Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін барынша қамтамасыз етуге бағытталған.
Бағдарламада «ұлттық қауіпсіздік» ұғымы өзара тығыз байланысты үш деңгейде қарастырылады. Атап айтқанда, жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігі деңгейінде. Тәпсірленген ұғымдар қоғамдық қатынастардың тұрақтылығымен, саяси және экономикалық құрылымдардың орнықтылығымен, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің даму деңгейімен бағаланады. Қазіргі күнде Қазақстан бірнеше жылға арналған ұлттық қауіпсіздік стратегиясын бірнеше басты бағыт бойынша ілгерілетіп келеді. Соның бірқатарына тоқталайық.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ АЛАҢДАТАДЫ
Бүгінде экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бір бөлшегіне айналды. Елімізде қоршаған ортаны қорғау бағытында бірқатар ілкімді істер атқарылғанымен, назар аударарлық мәселе де жетіп артылады. Олардың қатарында Алматы, Қарағанды сияқты ірі қалалардағы ауаның жоғары мөлшерде ластануы, су көздерінің ластануы, топырақтың тозуы, климаттың өзгеруі, өндірістік қалдықтарды өңдеудегі мәселелер бар. Бұдан бөлек, Каспий теңізі экожүйесінің бұзылуы, Балқаш көлінің биоалуантүрлілігіне төнген қауіп, Қазақстанның флорасы мен фаунасының зардап шегуі сынды қатерлер де ерекше назар аударуды қажет етеді.
Ел Үкіметі экологиялық ахуалды жақсарту бағытында бірқатар кешенді іс-шараларды жүйелі жүргізуді қолға алуда. 2024 жылдың қорытындысы бойынша еліміздегі 50 ірі өндіріс ошағындағы зиянды қалдықтарды азайту 6 пайызға төмендеді. Алдағы уақытта бұл тараптағы жұмыстар одан әрмен жалғаса бермек. Өңірлердің экологиялық проблемаларын кешенді шешу жөніндегі жол картасын іске асыру шеңберінде қоршаған ортаның ластану көрсеткішіне мониторинг жүргізетін автоматтандырылған арнайы жүйе қолданысқа енгізілді. Сондай-ақ, «Таза Қазақстан» экологиялық акциясы қарқын алып, бұл шара дәстүрге айналды. Мемлекет басшысының бастамасымен жүзеге асырылған акция аясында 2 миллиард ағаш отырғызылды. Бұдан бөлек, Арал теңізінің құрғаған түбіне сексеуіл егілді. Ел Президентінің Арал теңізінің құрғаған табанына сексеуіл көшеттерін отырғызу тапсырмасын орындау шеңберінде 2025 жылға дейін теңіз табанындағы 1,1 миллион гектар алқапқа сексеуіл отырғызылмақ.
Жуырда Үкімет отырысында өндірістік қалдықтарды өңдеу және басқару мәселесі қарастырылды. Қалдықтардың жиналып қалуы өзекті мәселеге айналып келеді. Бұл тарапта арнайы ғылыми зерттеу жұмыстары да жүргізілді. Қалдықтарды басқару мәселесіне жете көңіл бөлмеудің салдары орны толмас экологиялық ахуалға, халықтың денсаулығы мен тұрмыс сапасына теріс әсер ететіні белгілі болып отыр. 2025 жылы елімізде қалдықтарды басқару жүйесін дамыту үшін арнайы жеңілдікпен қаржыландыру тетігі бекітілген болатын. Күні бүгінге дейін 94 жобадан тұратын пул жасақталды. Десе де аталған жобаларды жүзеге асыру сын көтермейді. Аталған жобаларды дайындау барысында әкімдіктер тарапынан үйлестіру шараларының жеткіліксіз екендігі белгілі болды.
Премьер-министр Олжас Бектенов жобаларды іске асыру, жабдықтарды жаңғырту, жаңа технологияларды енгізу бойынша белсенді жұмыс қажет екенін атап өтті. Ресми деректерге сүйенер болсақ, 2024 жылы елімізде 5 миллион тоннаға жуық қатты тұрмыстық қалдық жиналған. Оның 26 пайызы қайта өңделіп, кәдеге жаратылыпты. Өңделген қалдықтардың басым бөлігі – қағаз бен пластикалық материалдар. Қазақстанда өндірістік қалдықтарды қайта өңдеу мәселесі де тиісті деңгейде оң шешім таппай келеді. Жыл сайын отандық кәсіпорындарда 1 миллиард тоннаға жуық қалдық жинақталады. Олардың бар болғаны 11 пайызы ғана қайта өңдеуден өткізіледі. Ал, дамыған елдерде бұл тараптағы көрсеткіш 70-80 пайызды құрайды. Қазіргі күнде кен орындарымен қатар энергетика кәсіпорындарындағы күл-қоқыстардың үйінділері де артып келеді. Бұл тұрғыдағы ілікмді істер де жоқ емес. Мәселен, қазақстандық тау-кен компаниялары қалдықтарды қайта өңдеп, 30-ға жуық өнім түрін шығаруды қолға алды. Олардың ішінде құрылыс материалдары мен тыңайтқыш шығаратын бірегей жобалар бар.
Алдағы уақытта қалдықтарды тиімді басқарудың нақты жүйесі жасалып, цифрландырылмақ. Сонымен қатар, биылғы жылдың қыркүйегіне дейін Қалдықтардың барлық түрін басқару тұжырымдамасы даярланбақ. Салалық министрліктер әкімдіктермен бірлесіп, қалдықтарды басқару саласындағы жобаларды іске асыру жұмысына тың серпін бермек. Өндірістік қалдықтарды қайта өңдеу бойынша өнеркәсіптік және энергетикалық кәсіпорындарды қолдау мен ынталандырудың нақты шаралары әзірленбек. Бұл қадамдардың барлығы да экологиялық қауіпсіздікті сақтауға бағытталған нақты істер деп парықтауға болады.
АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАЛАЙ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕМІЗ?
Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегіне сүйенер болсақ, 2023 жылы 10 тауарлық позиция бойынша ішкі нарық 100 пайызға қамтамасыз етілген. Аталған азық-түлік санаты бидай ұны, нан, тұз, күріш, күнбағыс майы, макарон өнімдері, картоп, қой еті, сиыр еті және сәбіз кіреді. Ал, 2024 жылы негізгі 24 азық-түлік тауарлары бойынша қамтамасыз ету деңгейі 80-100 пайызды құрады.
Бүгіндері ел нарығында 5 азық-түлік тауары бойынша импортқа тәуелділік байқалады. Олардың қатарында шұжық өнімдері, балық, ірімшік пен сүзбе, құс еті және қант бар. Аталған тауар түрлері бойынша өндіріс көлемін ұлғайтуға басымдық беріліп, ипортты алмастыру бағытында жұмыстар жүргізілуде.
Ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаровтың айтуынша, азық-түлік қауіпсіздігін нығайту міндеті инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы шешілмек. Ведомство басшысы 2027 жылға дейін жалпы сомасы 2,3 триллион теңгені құрайтын 780 инвестициялық жоба іске асырылмақ. Оның ішінде импортқа тәуелді тауарлар бойынша 855 миллиард теңгеге 170 жобаны үйлестіру көзделген.
Министрлік 2025-2027 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік инвестициялық жобаларын іске асыру жөніндегі Жол картасын әзірледі. Оның аясында жалпы құны 2,4 триллион теңгені құрайтын 632 жобаны іске асыру жоспарланған. Бұдан өзге, 264 жобаны іске асыру көзделген. Инвестициялардың басым бөлігі қайта өңдеу, құс және жылыжай жобаларына тиесілі.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Әлемдік бейбітшілік және экономика институты жаһандық терроризм индексін (Global Terrorism Index) жариялады. Зерттеуге 163 мемлекет қатысқан. Сараптама қорытындысы бойынша былтыр террорлық актілер Африканың бірқатар мемлекеттерінде көптеп орын алған. Атап айтқанда, аймақтағы лаңкестік оқиғалардың басым Буркино-Фасо-да орын алған. Мали, Нигер, Нигерия, Камерун және Сомалиде де жапа шеккендердің саны басым. 2024 жылғы ең алапат террорлық әрекет Нигердің Тахуа қаласында орын алды. Лаңкестер қолынан 237 азамат опат болып, жүздеген адам жарақат алған. Ал 2023 жылы әлемде және жергілікті деңгейде 183 қақтығыс орын алған. Зерттеу қорытындысы жанжалдардың саны шамамен 30 пайызға артқанын айғақтайды. Бұл – соңғы отыз жылдағы ең жоғары көрсеткіш. Бұл үрдісті сарапшылар да жоққа шығармайды. Мамандар соңғы бірер жылда қақтығыстар мен зорлық-зомбылық әрекеттердің әлемдік циклы белең алып келе жатқандығын айтады. Осы ретте «Жау жоқ деме, жар астында, бөрі жоқ деме, бел астында» деген сөз еске оралады. Ұлтымыздың осы бір ұлағатқа айналған ұғымы қай кезеңде өз маңызын жоймақ емес. Осындай аласапыран уақытта тәуелсіздігіміз бен тұтастығымызға қауіп төндіретін тажалдармен күрес бір сәтке де бәсеңсімеуі тиіс. Ең бастысы – оң қорытынды шығарып, нақты шаралар қабылдау керек. Азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, түрлі қауіп-қатерлерге лайықты төтеп беруге тиіспіз.
Жандар АСАН
