«Ел боламын десең, бесігіңді түзе!» деген Әуезовтің даналық сөзінің маңызы бұрынғыдан да арта түскендей. Технология дамыған сайын кез келген ақпарат қолжетімді болып отыр. Әйтсе де, тәрбие жүгінің салмағы ауырлай түскендей. Бүгінгі біздің кейіпкеріміз – «Өркен» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық–ғылыми практикалық институтының жетекші ғылыми қызметкері міндетін атқарушы, сарапшы, психолог Сағым Нағашыбаевамен аталған тақырып бойынша әңгімелескен едік.
– Сағым Көпбайқызы, балалар мен жеткіншектер арасындағы суицидтік мінез-қылық әрекеті қандай?
– Балалар мен жеткіншектер арасындағы суицидтік мінез-қылық әрекеті өзін-өзі өлтіруге немесе өзіне зиян келтіруге бейімді әрекеттері мен психикалық нормадан ауытқу ойлары туындайды. Балалар мен жеткіншектер арасында мұндай әрекеттер әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін, олардың ішінде психологиялық, әлеуметтік және биологиялық факторлар бар.
– Балалар мен жеткіншектер арасындағы суицидтік мінез-қылықтың себептері неде?
– Алдымен психологиялық факторларына тоқтала өтсем, қорқыныш сезімі пайда болу, өзін-өзі төмен бағалау, мазасыздық, күйзелу (депрессияға ұшырауы). Шеттетіліп, жалғыздық пен оқшауланудан туындаған эмоционалды ауыртпалықтың болуы (стресстік күйге енуі). Ал, әлеуметтік факторлар: отбасындағы жанжалдар, девиантты отбасындағы ата-аналар арасындағы түсініспеушілік. Достар мен құрдастары арасындағы ортаның қиын қарым-қатынастары. Мектептегі балалар мен жеткіншектер арасындағы әлімжеттік, қорқыту және мазақтау. Сонымен қатар, әлеуметтік желілерді қолдана отырып, ар-намысын таптау, қысым көрсету (кибербуллинг жасау).
– Суицидтік мінез-қылық әрекетінің белгілері мен алдын алу шаралары қандай?
– Өмірдің мәнін таба алмау, өмірге деген қызығушылықтың жоғалуы. Өмірден түңілу, өзін-өзі кінәлі сезінуі (пайдасыз екені туралы сезінуі, өмірге келгеніне өкінуі). Қоғамнан шеттетілу, жалғыз қалуға ұмтылу. Өз ортасында жақсы есте қалу үшін сыйлықтар таратуы арқылы қоштасу сияқты әрекеттер жасайды (отбасы мен достары арасында және жас балалардың есінде мәңгі қалуы үшін тәттілер мен өз киімдерін тарату). Күйзелуден ұйқының бұзылуы байқалады, сонымен қатар тәбеті төмендейді немесе тәттіге және майлы дәмді тағамдарды мөлшерден тыс жейді.
– Суицидтің алдын алуда қандай шаралар қолданылып жатыр?
– Қоғам және сіз/біз болып, баламен ашық әрі сенімді қарым-қатынас орнату, психологиялық кеңес беру керек. Демек, психологтар мен педагогтердің көмегіне жүгіну қажет. Психоэмоционалды қолдау көрсету, оның сезімдерін тыңдау, ойымен бөлісу керек болады. Мектеп ішінде психологиялық қызметті күшейту, психологиялық кеңестер беру және психодиагностикалау жұмыстарын жасау, арнайы мамандарға жолдау да кезек күттірмейтін шара. Балалар мен жеткіншектер қолданатын әрбір әлеуметтік желілердегі әлімжеттікке қарсы шараларға заңдарды қолдану қажет.
Республикалық сарапшы ретінде балалар мен жеткіншектер арасындағы суицидтік қылық әрекеті мен әлімжеттік бойынша соңғы 8 айда жоғарғы көрсеткішті көрсететіндігін айтар едім. Елімізде отбасылық тәрбиенің ақсап тұрғандығы көрінеді. Балалар мен жеткіншектер арасындағы суицидтік мінез-қылық әрекеттерінің алдын алу үшін ата-аналар, мұғалімдер мен қоғам болып бірге жұмыс істеуі керек. Әрбір бала мен жеткіншектердің психоэмоционалдық жағдайына назар аударып, дер кезінде көмек көрсету – маңызды міндеттердің бірі деп санаймын.
– Сағым Көпбайқызы, бүгінгі әңгімемізді немен түйіндер едіңіз?
– Қоғамда болып жатқан келеңсіз оқиғалар ата-аналарға еренсіздіктен, енжарлықтан, немқұрайлықтан арылуды талап етеді. Өзімізге өзіміздің жанымыз ашыса, аялап өсірген, үкілеп үміт күтіп жүрген балаларымыз жамандықтан аулақ болады.
– Әңгімеңізге алғыс білдіреміз.
Әңгімелескен: Индира БІРЖАНСАЛ
