Қазақстанда Арал теңізі «экологиялық апат аймағы» деп аталса, Өзбекстанда «экологиялық инновация аймағы» саналады. 2020 жылы көрші елдің президенті Шавкат Мирзиеев БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-сессиясында бейнеүндеу арқылы сөйлеген сөзінде «Арал өңірін экологиялық инновациялар мен технологиялар аймағы деп жариялау туралы» арнайы қарар қабылдауды ұсынған болатын.
«БІЗДІ ҚҰТҚАРАТЫН – СЕКСЕУІЛ»
50-ден астам мемлекет, оның ішінде Қазақстан бірлесіп ұсынған қарарлар 2021 жылғы мамырда қабылданды. Осы құжатқа сәйкес, БҰҰ Бас Ассамблеясы «Арал өңірін экологиялық дағдарыс аймағынан экологиялық инновациялар мен технологиялар аймағына айналдыру жөніндегі бастаманы» қолдап, мүше мемлекеттерге, қорларға және т.б. «Арал теңізінің құрғаған түбінде қорғаныш орман екпелерін егуді» ұсынды.
Содан бері өзбек және халықаралық бұқаралық ақпарат құралдары Арал теңізінің түбінде және Арал маңында «жасыл жамылғы» – қорғаныс ормандарын құру ісіндегі көршілерінің жетістіктері туралы үнемі хабарлап отырады. Жоспарланған 2,5 млн гектардың шамамен 1,7 млн гектарына сексеуіл, жыңғыл секілді тұзға төзімді өсімдіктер отырғызылған. Салыстыру үшін, сексеуілдің отырғызу алаңы 700 мың гектарды құрайды – бұл көрсеткішті күздің басында ҚР Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев атады.
«Өзбекстан тарапынан сексеуіл отырғызу бойынша жұмыс белсенді жүргізілуде», – деп мойындады министр.
Қазіргі таңда белсенді түрде, Арал теңізінің қазақ жағында, құрғаған түбінде мемлекет тарапынан да, донор ұйымдар тарапынан да қаржыландырылатын бірқатар орман отырғызу жобалары жүзеге асырылып жатқанына қарамастан, БАҚ беттердінде елең еткізетін тақырыптар: «Шөлде орманды қалай өсіру керек?», «Бізді құтқаратын – сексеуіл», «Еріктілер Арал теңізінің түбіне сексеуіл егіп жатыр», т.б. жиі шығып тұрады.
«Aral Oasis» қоғамдық бірлестігінің президенті Зәуреш Әлімбетова сексеуіл шын мәнінде біздің құтқарушы бола алатынына сенеді.
«Иә, Арал теңізінде қашаннан жел соғып тұрған. Бірақ, айнала теңіз болғанша, жағдай түзелді. Бүгінгі күні теңіздің орнына бізде оның түбі бар, одан жел тонналап тұз бен шаңды көтереді. Ол көктемде басталып, қыста ғана аяқталады. Бірақ, егер теңізді бұрынғы көлеміне қайтара алмасақ, онда оның бұл түбіне шаң мен құмды ұстап тұратын сексеуіл орманын отырғызу біздің қолымыздан келеді», – дейді ол.
Зәуреш Әлімбетованың айтуынша, Арал өңіріне сексеуіл шынымен сапалы отырғызылуы қажет, өйткені ересек «темір ағаштың» қарапайымдылығына қарамастан (Сексеуілді өткен ғасырдың басында біздің өңіріміздің тарихы мен этнографиясын зерттеуші Дмитрий Логофет өзінің «Орта Азия туралы саяхат очерктерінде» осылай атаған), ол баяу өседі және оны өсіру оңай емес– бір реттік волонтерлік бастамалар емес, тұрақты күтім мен тұрақты қаржыландыру қажет.
АРАЛ ШӨЛІНДЕГІ ОРМАН ОАЗИСІ
Біріншіден, неге – «оазис». Арал маңындағы орман оазисі туралы алғаш рет 2021 жылы USAID (АҚШ-тың халықаралық даму агенттігі) Арал теңізінің құрғаған түбінде экожүйені қалпына келтіру жобасын бастаған кезде айтылды. 2022 жылдың сәуір айында осы жоба аясында (ол ERAS – 1 деп аталады) сексеуілді алғашқы қондыру басталды және алдағы жылдары сексеуілді 150 гектарға отырғызу жоспарлары айтылды, бұл Қаратерең ауылының маңында «орман оазисін» қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Сол алғашқы көшеттердің өмір сүру деңгейі онша жоғары емес – 34%. Оның себебі қарапайым әрі кереғар: сексеуілге құм жетпейді (оны жинау үшін арнайы бороздар төселді – бірақ құм жиналып үлгермеді). Келесі 2023 жылы қатты аптап ыстық болды, бұл да сексеуілдің сақталуына ықпал етпеді. Осылайша, болашақ «темір ағашты» басқа әдіспен – жабық тамыр жүйесімен өсіру идеясы пайда болды.
«Бұл кезде көшеттер қаптарға, пластикке және қағазға салынып, бір кесек жер бөлшегімен бірге трансплантацияланады. Яғни, тамырлар жарақаттанбайды, бұл сексеуіл үшін аса маңызды: оның тамыр жүйесі біз жер үстінде көргеннен әлдеқайда үлкен. Біз бұл әдіснаманы оазисте тәжірибелік учаскелерде сынап көрдік – онда өмір сүру деңгейі 90%-ға жетеді. Бұл мемлекеттік 10-12%-бен салыстырғанда өте жоғары көрсеткіш. Енді біз жергілікті тұрғындарға, аралдықтарға осы әдіснама бойынша сексеуіл көшеттерін өз үйлерінде өсіруді ұсынамыз – әрине, тегін емес. Яғни, біз тұқымдар, қаптар, құм, көң, оларға қажет нәрсенің бәрін береміз – олар тек өз учаскелеріне бөлу керек, біз есептейміз, екі жарым мың көшет үшін бір гектар, 10-нан 10 метрге дейін, содан кейін олардан сатып алып, Арал теңізінің құрғаған түбіне отырғызамыз. Көшеттерді сатып алу үшін болжанған баға – 100-140 теңге. Бір партияға көмектесуге болатындығын есептеу қиын емес: 250 000 – 350 000 теңге. Осылайша, «Арал оазисінде» ағаш отырғызу бастамаларының көпшілігі жергілікті тұрғындардың «жанынан өтіп», оларды жобаға тартып қана қоймай, ақша табуға мүмкіндік береді», – дейді «Qazaq Carbon» ЖШС директоры, «Aral Oasis» ҚБ қамқоршылық кеңесінің хатшысы Әлім Сайлыбаев.
«Біз бұл жобаны «100 шағын тәлімбақ» деп атадық. Оазисімізге 300 гектар сексеуіл егу үшін 250 мың түп көшет қажет. Бірақ, жалпы алғанда, оазистің көлемі 500 гектарды құрайды, бұл жүздеген шағын тәлімбақтар Арал өңірінде кооперативтер құру үдерісін бастау мақсатында жүргізіп жатқан тәжірибеміз. Қазірдің өзінде «Жаңа құрылыс» ауылында үш гектар жерде кооператив құруға дайын – бұл жақсы көлемде сексеуіл көшеттерін өсіруге болатын тәлімбақ үшін берік аумақ», – деп жалғастырды Әлім Сайлыбаев.
Ең қызығы: жоба, ең алдымен, әйелдерге арналған. Әлім Сайлыбаевтың айтуынша, олардың мақсаты – болашақ кооперативтерге қатысушылардың 50 пайызын әйелдер, үй шаруасындағы әйелдерден құрау: бұған олардың әбден мүмкіндігі бар. Ал табиғатынан: көшеттерді үнемі күтіп-баптау – Арал сексеуіліне осы уақытқа дейін жетіспейтін нәрсе – шын мәнінде әйелдің міндеті.
МҰНАЙШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН СЕКСЕУІЛ
Қаржыландыру мәселесіне келсек, бірде-бір донорлық ұйым бірде-бір жобаға мәңгі – тіпті айталық, 20 жылға (сексеуілдің белсенді өсу кезеңі) инвестиция салмайды. Ең дұрысы, белгілі бір кезеңде ол өзі ақша табуға кірісуі керек. Бірақ, Қызыл кітапқа енген «темір ағаш» қалай ақша таба алады? Бұл мүмкін екен.
«Біз көміртекті сертификаттау арқылы ұзақмерзімді қаржылық тұрақтылық туралы айтып отырмыз. Біздің «Qazaq Carbon» компаниямыз бұл мәселемен 2021 жылы жұмыс істей бастады, британдық серіктестеріміз Филиппиндегі жобаларын сертификаттап, бізді Қазақстанда осыны жасауға шақырды. Біз мәселені зерттей келе, ірі ойыншылар арасында да, халықаралық ұйымдарда да, жергілікті жерде де, фермерлер мен кооперативтер арасында да үлкен қызығушылық бар екенін түсіндік. Біз АҚШ-тың халықаралық даму агенттігіне көміртекті сертификаттау идеясын ұсындық, олар бұған қызығушылық танытты: өйткені, ол сексеуіл екпелерін қолдауға кем дегенде 20 жыл бойына тәуелсіз қаражат болды», – дейді «Qazaq Carbon» ЖШС директоры, «Aral Oasis» ҚБ қамқоршылық кеңесінің хатшысы Әлім Сайлыбаев.
«Міндетті көміртегі нарығы және ерікті нарық бар, компаниялар өздерінің салықтарын немесе басқа міндеттемелерін жабу үшін көміртегі бірліктерін ерікті түрде сатып алады. Мысалы, мұнайшылар шығарындылардың рұқсат етілген мөлшерінен асып кетті және бірнеше жүз мың тонна СО2 сатып алулары керек. Бір көміртек сертификаты немесе бір бірлік бір тонна СО2 эквивалентіне тең. Ал, мұнай компаниялары бұл көміртекті қондырғыларды бізден сатып алады, біз оларды сол сексеуіл өсіру арқылы жасаймыз. Сексеуіл өскен кезде көмірқышқыл газын сіңіріп, көміртекті байланыстырады. Биомассада жинақталған көміртегінің мөлшерін есептейтін арнайы әдістеме бар, айталық, біздің сексеуіл орманының бір гектары жылына 10 тоннаға жуық СО2 шығарады. Бір тоннасы 20 доллар шамасында, 10 тонна жыл сайын гектарына 200 доллар, мың гектар 200 мың доллар, т.б.» – дейді Әлім Сайлыбаев.
Көміртекті қондырғыларды сатудан түскен табыстың басым бөлігі, жобаны ұйымдастырушылардың айтуынша, жергілікті қоғамдастықтарға – сексеуіл өсіретін кооперативтерге қайтарылады. Бұл Қазақстандағы мұндай бірінші жоба, тек Арал өңірінің болашағы ғана емес, сонымен қатар біздің елімізде көміртегі бірліктерінің жаңа нарығының қалай дамитыны да оның табыстылығына байланысты.
Осы орайда, көміртек сертификаты дегеніміз не? Бұл оның иесінің (өндірістің, кәсіпорынның, басқа ұйымның) мысалы, экологиялық жобаны құру, ормандарды сақтау немесе жаңартылатын энергия көздерін пайдалану бойынша шаралар қабылдау арқылы бір тонна СО2 (көмірқышқыл газы) шығарылуына жол бермегенін дәлелдейтін құжат.
«Бұл қаржы құралы Арал өңіріндегі орман өсіру жобалары үшін ғана емес, сонымен қатар жайылымдық жерлердегі топырақты қалпына келтіру, регенеративті ауыл шаруашылығы және басқа да табиғи көміртегі жобалары сияқты климаттық бастамалардың ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді», – деп есептейді «AralOasis» қоғамдық бірлестігінің президенті Зауреш Әлімбетова.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
Жобаны «Aral Oasis» қоғамдық бірлестігі «Qazaq Carbon» компаниясының қолдауымен жүзеге асырады және БҰҰ-ның Қазақстандағы Даму бағдарламасы арқылы іске асырылатын Жаһандық экологиялық қордың шағын гранттар бағдарламасының қаржылық қолдауының арқасында, USAID кәсіпкерлік пен бизнес-ортаны дамыту жобасының қаржылық қолдауымен және «Freedom Holding Corp.» демеушілігімен өтеді.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
