Қазақстанның тәуелсіздік алуы, қоғамдағы демократия мен толеранттылықтың күшеюі аңызға айналған тұлғалардың халықтың әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуына, қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуына қосқан үлесін басқаша бағалауға мүмкіндік берді. Бұл үлес алдыңғы ұрпақтардың, ойшылдар мен ғалымдардың тәжірибесін, біздің дүниетанымымыздың негізінде жатқан жоғары мұсылман құндылықтарын түсінуге негізделген. Көптеген ұрпақтардың өмір салты ғасырлар бойы халықтық ортада қалыптасқан өзгермейтін және жан-жақты әрі моральдық нормаларға сүйенеді.
«Тарихты халық жазады» дейміз. Шынында да, кез келген қоғамның өміріндегі маңызды оқиғалар бұқараның қатысуымен болады. Бірақ, диалектика мынада: бұл массалар тарих ғылымындағы рөлі туралы тұтас бөлім бар жеке тұлғалардан тұрады. Мектепте, университетте тарихты зерттей отырып, біз әлемге әйгілі адамдар туралы, аңызға айналған адамдар туралы, белгілі бір елде, белгілі бір жерде танымал адамдар туралы білеміз.
Шын мәнінде, Сұлтан Бейбарыс аңызға айналған тұлғаларға жатады. Оның есімі, әскери істегі ұйымдастырушылық қабілеттері, экономикалық және саяси іс-әрекеттері қазақ халқына ұрпақтан ұрпаққа таралып келеді, ал Египетте және бүкіл әлемде олар жазбаша дереккөздерде және керемет тас құрылыстарда жазылған.
Арабтардың сенімді дереккөздеріне сенсек, Сұлтан Бейбарыс 1223 жылы туып, 1277 жылы шілдеде Дамаск қаласында жерленген. Араб дереккөздері бойынша, Сұлтан Бейбарыстың толық аты-жөні – Әл-Мали ‘к аз-Захи’ р Руки ад-Дин Бейба ‘рс Әл-Бунду ‘кдари’. Сұлтан Бейбарыстың отаны – Қыпшақ даласы. XIV ғасырдағы Египет тарихшысы әл-Айни өзінің «Икду аль-джуман фи тарих ахл аль-азман» (Уақыт тұрғындары туралы інжу алқа) еңбегінде былай деп жазады: «Бейбарыс ибн Абдулла қыпшақтан шыққан. Әл-Нувайридің мәліметінше, Бейбарыс Дешті Қыпшақ жерінен шыққан түрік, қыпшақ болған».
Жазбаша тарихи деректерді талдау жас кезінде Бейбарысты моңғолдар тұтқынға алғанын көрсетеді. Ол Дамаск саудагері Әл-Имад ад-Даигке 800 дирхамға құлдыққа сатылды. Құлдың сол көзіне ақ түскенін байқаған саудагер мәміледен бас тартады. Алайда, оны мәмлүктер әмірі Әли ад-Дин Айтегин (Айдакин) әл-Бундукдар сатып алды. Осы сәттен бастап жас жігітке Бейбарыс әл-Бундукдари есімі берілді.
Барлық сатып алынған құлдар Нілдегі Рода аралына жаттығуға жіберілді. Онда Бейбарыс керемет әскери қабілеттерін көрсетті. 1250 жылы Эль-Мансур мен Фарискура шайқастарында айюбид әскерінің командирі ретінде алғашқы әскери жетістікке қол жеткізді. Крест жорығының жетекшісі Франция королі Людовик IX Әулие тұтқынға алынды, кейінірек ол үлкен төлем үшін босатылды. Крестшілерді жеңуде, Людовик IX Әулиені тұтқындауда Бейбарыстың басшылығымен жүзеге асырылған әскери стратегия мен тактика шешуші рөл атқарды. Бұл жағдайда Сұлтан Бейбарыстың әскери және ұйымдастырушылық қабілеттері жүзеге асырылды, ал оның өзі Египеттің жаңа билеушісі (1260-1277) атанды.
Египеттің қыпшақ сұлтаны Бейбарыстың биліктегі алғашқы жылдарында сыртқы саясатының негізгі міндеті моңғолдар мен олардың одақтастарына қарсы коалиция құру болды, олар Айн Джалут пен Хомстың (1960 жылғы 11 желтоқсан) жеңілістеріне қарамастан, елдің қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін еді. Сонымен қатар, Бейбарыс сұлтан түркі селжұқ Румыния сұлтанымен және Грузия патшалығымен дипломатиялық байланыстарды жақсартты. Осы оқиғаның алдында ғана Латын империясын жойып жіберген Византия императоры Михаил VIII Палеологпен 1262 жылы Египет сауда кемелерінің Қара теңізге еркін енуі туралы келісім жасады. Ол елді қуатты державаға айналдыру үшін көп күш жұмсады.
Бейбарыс әлемдік тарихқа белгілі әскери басшы, тамаша саясаткер және әділ билеуші ретінде енді. Бір қызығы, араб халифатының әмірі бола отырып, ол өзінің бұрынғы қожайыны Айтегин Әл-Бундукдариді тауып алып, оны Дамаск билеушісі етіп тағайындады. Бейбарыс өз қызметінде қалаларды нығайтып, көптеген елдермен сауда байланыстарын жақсартты. Әр қалада тұрақты әскерін ұстады, ішкі жанжалдарды басып отырды. Мәмлүк мемлекеті Бейбарыс дәуірінде көркейе түсті. Әлемнің түкпір-түкпірінен саудагерлер сонда жиналатын. Өзендерде көпірлер салынды.
Бейбарыс Орталық Азияның селжұқтарын, кіші Арменияны, берберлерді толығымен бағындырып, франктердің орасан зор бекіністерін бірінен соң бірін қиратып, шығыс араб әмірліктерінің қожайыны атағына қол жеткізді. Мәмлүк мемлекетімен барлық көрші елдер есептесе бастады.
Халифаттың билеушісі ретінде Бейбарыс сұлтан тарихи әдебиеттің дамуына үлес қосты. Ол билік құрған дәуірде түркі әулеттері мен халықтарының географиялық ақпараты тарихын толық қамтитын энциклопедия құрылды. Осы кезеңде араб әлемінде біз қолданатын араб-түркі сөздіктері басылып шықты.
Сұлтан пошта желісін құрды, каналдар, верфтер мен порттар салды, сауданы, қалаларды дамытты, ғалымдарды, сәулетшілер мен суретшілерді жомарттықпен қаржыландырды, аштық жылдарында кедейлерге ақша мен азық-түлік бөлді.
Жоғарыда жазғанымыздай, мұсылман халықтарының дүниетанымының негізі болып табылатын жоғары мұсылман құндылықтарын, ойшылдар мен ғалымдардың алдыңғы ұрпақтарының тәжірибесін түсінуде Сұлтан Бейбарыс ерекше рөл атқарды. Ол халық арасында исламдық ұстанымдар мен құндылықтарды нығайтуға белсенді үлес қосты. Бұл оның рухын көтеруге мүмкіндік берді.
Бейбарыстың қызметі туралы жазбаша дереккөздердің тарихи деректеріне жүгінсек, оны XIII ғасырдан әр түрлі елдердің ғалымдары зерттей бастады, ал XIV ғасырдан бастап ресейлік ғалымдар зерттеді. Сұлтан Бейбарыстың қызметі туралы жүздеген кітаптар жазылып, жүздеген докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалғанын атап өткен жөн.
Тұтқындалған құлдан халифат билеушісіне дейін көтеріліп, тағдырдың барлық ауыртпалықтарын сезініп, рухын түсірмеген Сұлтан Бейбарыс мықты қолбасшы болды, оның жер жарған аты бүкіл далаға тарап, қайтыс болғаннан кейін жартылай аңызға айналды. Алайда, бұл іс-әрекеттері жазбаша дереккөздерде көрсетілген шынайы тарихи тұлға болған. Қара теңізден Ақ теңізге дейін, Алтайдан Дунайға дейін, шығыстан батысқа қарай созылып жатқан Ұлы Дешті Қыпшақ мемлекетінің екі ірі күшінің арасындағы билік үшін үнемі қанды күрес осы мемлекеттің ыдырауына және жүйелі түрде қыпшақтар құрған біртұтас қазақ ұлтының қалыптасуына әкелді.
Сұлтан Бейбарыс – қазақ халқының және түркі халықтарының тарихи мақтанышы. Сондықтан оның қыпшақтардың көсемі ретіндегі рөлін бұру дұрыс болмас еді, бұған көптеген тарихи фактілер дәлел бола алады. Мысалы, ежелгі дереккөздер сақталған Армения ғылым академиясының жазбаша расталған тарихи деректеріне сәйкес «қыпшақ тілі ғасырлар бойы батыс және шығыс мәдениеттерінің жетекшісі болды, Азияда саяхаттаған еуропалықтар үшін тілді білуі Алтайдан Дунайға дейінгі шексіз далада сәтімен қозғалу үшін міндетті шарт болды».
2007 жылғы 18 қазанда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Каир қаласында Қазақстан Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасында Сұлтан аз Захир Бейбарыс мешітін қалпына келтіру туралы үкіметтік келісім жасалды. Мешіттің жалпы ауданы – 10 мың шаршы метр, жобаның жалпы құны – 12 млн АҚШ доллары, оның ішінде Қазақстанның үлестік қатысуы – 4,5 млн АҚШ доллары.
Қазақстан Республикасы мен Сирия Араб Республикасы арасында Дамаск қаласында Сұлтан аз Захир Бейбарыс кесенесін қалпына келтіру туралы тиісті үкіметаралық келісім жасалды.
Әл-Фараби және Сұлтан Бейбарыс қайырымдылық қорының басшысы Сапар Ысқақов Египетке, Иордания Корольдігіне, Сирияға, Палестинаға, Ливанға және Иерусалимге «Ата-бабалар ізімен» деп аталатын тарихи-ғылыми экспедиция ұйымдастырды.
2023 жылғы 4 маусымда Египетте мешіттің ашылу салтанатында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен Сенат спикері Мәулен Әшімбаев қатысты.
Демек, Сұлтан Бейбарыспен біздің қазіргі өміріміз де тікелей тарихи байланыста. Сондықтан өркениеттің дамуына, ислам ұстанымдарын, жалпыадамзаттық құндылықтарды нығайтуға және араб мемлекеттілігінің қалыптасуына баға жетпес үлес қосқан қазақ халқының аты аңызға айналған ұлы Сұлтан Бейбарыстың есімін мәңгі есте сақтау үшін Қостанай қаласында ескерткіш орнату, облыс орталығындағы көшелердің бірін оның есімімен атау әбден қисынды әрі әділ болар еді. Ескерткіш меценаттар мен халықтың ерікті жарналары есебінен тұрғызылады деп болжануда. Бұл ретте әл-Фараби және Сұлтан Бейбарыс қайырымдылық қорының қаражатын пайдалану жөніндегі бақылау-тексеру комиссиясы ұйымдастырылса құба-құп. Бұл ұсынысты Қазақстан мен Қостанай қаласының қалың жұртшылығы мақұлдайтынына сенімдімін.
Сансызбай ЖИЕНТАЕВ,
экономика ғылымдарының докторы,
профессор, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
Қостанай өңірлік университетінің
Ғылыми-техникалық кеңесінің төрағасы
