Бірнеше айдың ішінде COVID-19 пандемиясы бүкіл әлемді шарлап, миллиондаған адамдардың қозғалысын шектеп, өмір мен жұмыс орындарына әсер етіп, халықаралық жеткізілім тізбегін бұзып, жаһандық экономиканы тоқтатты. Сонымен бірге, пандемия және бұғаттау шаралары біздің жүйеміздің әртүрлі қауіп-қатерлерге ұшырайтындығын анықтады және ғасырға жуық уақыт ішінде ең ауыр экономикалық құлдырауды тудырды.
Қазіргі жағдай адамдардың, тауарлар мен ақпараттың тез және кедергісіз жаһандық ағындарына негізделген, бір-бірімен тығыз байланысты әлемдегі пандемиямен байланысты жүйелік қауіптерге бейімделу және бейімделу қабілетімізді көрсетті. Ең бастысы, қазіргі дағдарыс біздің сызықтық жүйенің кемшіліктерін атап өтті. Бұл ресурстарды өндіру және қалдықтарды өндіру, біздің тауарларды жасауымызға және өндіруімізге тән, қоршаған ортаның қолайсыз тозуына, климаттың өзгеруіне, биоәртүрліліктің жоғалуына және ластануға әкелетін жүйе.
Жаһандық жүйелердің қоршаған ортаны, денсаулықты және экономиканы қорғауға осалдығын анықтаған COVID-19 пандемиясына байланысты көптеген үкіметтер, бизнес және азаматтық қоғам өкілдері пандемияның басқа жаһандық проблемалардан алшақтатпайтын жойқын әсеріне қарсы жан-жақты әрекет етуге шақырады. Мысалы, 180 еуропалық саясаткерлер, бизнес көшбасшылары, Еуропалық Парламент депутаттары және экологиялық белсенділер альянсы инвестицияларды «жаңа еуропалық экономикалық модельді: тұрақты, қорғалған, егеменді және инклюзивті» қалыптастыруға бағыттауға шақырды. 11,9 трлн еуро активтері бар 100-ден астам инвесторлар жасыл қалпына келтіруді қамтамасыз ету үшін Еуропалық бизнес және қаржы жетекшілеріне жүгінді, олармен басқарылды немесе кеңес алды. Бұл үндеулер шешуші сәтте естіледі, өйткені инвестициялар мен саяси әрекеттер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада экономикалық қалпына келтіру бағытын анықтайды. Пандемия, сонымен қатар, көптеген жылдар бойы мемлекет пен нарық қатысушыларының рөлінің өзгеруіне әкелуі мүмкін.
Экономиканың қайта жандануына қарай ұзақ мерзімді тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында шағын және орта бизнесті және бизнесті қолдаудың неғұрлым кең схемаларын қайта құрылымдау мүмкіндігі пайда болады. Пандемиядан кейінгі сұраныс пен кірістің күрт және кенеттен төмендеуі көптеген кәсіпорындарға, әсіресе шағын және орта бизнестің өтімділігінің жетіспеушілігіне әкелді. Осылайша, мемлекеттік қаржылық қолдау шағын және орта бизнестің пандемиядан қалпына келуіне немесе тіпті аман қалуына көмектесу үшін қажет болады. ЕО-дағы саясаткерлер бұл мәселеге жауап ретінде шағын және орта бизнесті тікелей мемлекеттік қолдау және субсидиялау тетіктеріне арналған бюджеттерді көбейтті, бірақ олардың көпшілігі өтімділіктің қысқа мерзімді қажеттіліктеріне ғана назар аударды. Алайда, күшті және тұрақты ұзақ мерзімді қалпына келтіруді қалыптастыру үшін шағын және орта бизнес схемаларын қайта құрылымдау мүмкіндігі бар. Мысалы, кәсіпорындарға бәсекеге қабілеттілігі мен экологиялық көрсеткіштерін жақсарту, сандық технологияларды пайдалану, инклюзивтілікке қол жеткізу және болашақ күйзелістерге тұрақтылығын арттыру үшін дөңгелек экономика принциптерін жүзеге асыруға көмектесетін схемалар ұсынылуы мүмкін. Пандемия, сонымен қатар, жергілікті сату тізбегінің маңыздылығын көрсетті, ал желінің халықаралық жеткізілімдеріне тәуелділік қазір қауіпті деп саналады. Сондықтан үкіметтер кәсіпорындарды қолдауда маңызды рөл атқаруы керек, өйткені олар қоғамның экономикалық дамуына ықпал ететін тұрақты болашаққа жол ашуға көмектеседі. Осы пәнаралық мақсаттарға қол жеткізуде дөңгелек экономика іске асырудың негізгі тетігі ретінде әрекет етеді.
Ірі кәсіпорындар туралы айтатын болсақ, үкіметтер, мысалы, ынталандыру пакеттері, мемлекеттік көмек және қаржылық көмек қорлары аясында жағдай жасау арқылы таза және тұрақты қалпына келтіруге көмектеседі. Бұл қалпына келтіруді жақсартуға көмектесетін белгілі бір әдістерді немесе технологияларды қолдануды кеңейтуге көмектеседі. Мысалы, Австрияда үкімет авиакомпаниялардан көмірқышқыл газының шығарылуын өз қолдауының шарты ретінде азайтуды сұрады, ал Францияда акционері мемлекет болып табылатын Air France үшін мемлекет кепілдік берген 7 миллиард еуро несие пакеті авиакомпаниядан СО2 ішкі шығарындыларын 50 жылға қарай 20-24%-ға төмендетуді талап етеді.
Ағымдағы жылдың 1 қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа экологиялық кодексі де неғұрлым экологиялық өндіріске көшуде кәсіпкерлікті қолдауды көздейді.
2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексіне сәйкес, 2021 жылғы 1 шілдеге дейін берілген кешенді экологиялық рұқсаттар, оның ішінде соларда көрсетілген технологиялық үлестік нормативтер, қолданылуының тиісті салалары бойынша ең үздік қолжетімді техникалар жөніндегі қорытындыларға сәйкес болған жағдайда, 2031 жылғы 1 қаңтарға дейін күшін сақтайды.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган ең үздік қолжетімді техникаларды қолданудың қолданыстағы салалары бойынша қажетті білімі мен тәжірибесі бар ішкі және сыртқы сарапшыларды тарта отырып, экологиялық рұқсаттар беру қағидаларында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде 2021 жылғы 1 шілдеге дейін берілген кешенді экологиялық рұқсаттардың шарттары бойынша ең үздік қолжетімді технологияларды енгізу бағдарламаларын толық іске асыру қорытындысы бойынша қол жеткізілген нәтижелердің ең үздік қолжетімді техникалар жөніндегі қорытындыларға сәйкестігіне бағалауды жүзеге асырады. Осындай бағалау нәтижелері бойынша қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган кешенді экологиялық рұқсаттың қолданылуының тиісті салалары бойынша ең үздік қолжетімді техникалар жөніндегі қорытындыларға сәйкестігі немесе сәйкес еместігі туралы қорытынды шығарады.
Ең үздік қолжетімді техникалар деп қызмет түрлері мен оларды жүзеге асыру әдістерінің неғұрлым тиімді және озық даму сатысы түсініледі, бұл олардың қоршаған ортаға жағымсыз антропогендік әсер етуді болғызбауға немесе егер бұл іс жүзінде жүзеге асырылмаса, барынша азайтуға бағытталған технологиялық нормативтер мен өзге де экологиялық шарттарды белгілеуге негіз болу үшін практикалық жарамдылығын куәландырады. Бұл ретте:
1) техникалар деп пайдаланылатын технологиялар, сондай-ақ объектіні жобалауға, салуға, қызмет көрсетуге, пайдалануға, басқаруға және пайдаланудан шығаруға қолданылатын тәсілдер, әдістер, процестер, практикалар, ұстанымдар мен шешімдер түсініледі;
2) егер техникалардың даму деңгейі мұндай техникаларды шығындар мен пайданы назарға ала отырып, мұндай техникалардың Қазақстан Республикасында қолданылу-қолданылмауына немесе өндірілу-өндірілмеуіне қарамастан және олар объектінің операторына негізді түрде қолжетімді болатындай шамада ғана өндірістің тиісті секторында экономикалық және техникалық ықтимал шарттарда ендіруге мүмкіндік берсе, олар қолжетімді болып есептеледі;
3) ең үздік деп бір тұтас ретінде қоршаған ортаны қорғаудың жалпы жоғары деңгейіне жетуде неғұрлым пәрменді қолжетімді техникалар түсініледі.
Ең үздік қолжетімді техникаларды қолдану қоршаған ортаның ластануын кешенді түрде болғызбауға, қоршаған ортаға жағымсыз антропогендік әсер етуді барынша азайтуға және бақылауға бағытталған.
Ең үздік қолжетімді техникаларды қолдану салалары деп осы Кодекске сәйкес өздері үшін ең үздік қолжетімді техникалар айқындалатын экономиканың жекелеген салалары, қызмет түрлері, технологиялық процестер, қызметті жүргізудің техникалық, ұйымдастырушылық немесе басқарушылық аспектілері түсініледі. Ең үздік қолжетімді техникаларды қолдану салалары осы Кодекске 3-қосымшада айқындалады.
Ең үздік қолжетімді техникалар мынадай өлшемшарттар үйлесімі негізінде айқындалады:
1) аз қалдықты технологияны пайдалану;
2) қауіптілігі неғұрлым аз заттарды пайдалану;
3) технологиялық процесте түзілетін және пайдаланылатын заттардың, сондай-ақ қалдықтардың қолданылуға келетіндей шамада қалпына келтірілуі мен рециклингіне ықпал ету;
4) өнеркәсіптік деңгейде табысты сыналған процестердің, құрылғылардың және операциялық әдістердің салыстырмалылығы;
5) ғылыми білімдегі технологиялық серпілістер мен өзгерістер;
6) қоршаған ортаға тиісті эмиссиялардың табиғаты, ықпалы мен көлемі;
7) жаңа және жұмыс істеп тұрған объектілер үшін пайдалануға берілу күні;
8) ең үздік қолжетімді техниканы ендіруге қажетті мерзімдердің ұзақтығы;
9) процестерде пайдаланылатын шикізат пен ресурстардың (суды қоса алғанда) тұтынылу деңгейі мен қасиеттері және энергия тиімділігі;
10) қоршаған ортаға эмиссиялардың жағымсыз әсері мен қоршаған орта үшін тәуекелдерді болғызбау немесе олардың жалпы деңгейін барынша қысқарту қажеттігі;
11) аварияларды болғызбау және қоршаған ортаға жағымсыз салдарларды барынша азайту қажеттігі;
12) халықаралық ұйымдар жариялаған ақпарат;
13) Қазақстан Республикасында немесе одан тыс жерлерде екі және одан да көп объектілерде өнеркәсіптік ендіру.
Осы секторларда дөңгелек экономиканы құрудың көптеген инвестициялық мүмкіндіктерінің арқасында ұсынылған мүмкіндіктер пандемиядан туындаған негізгі мәселелерді шешуді ұсыну қабілетіне байланысты таңдалды; экономиканы қалпына келтіру бойынша үкіметтің басымдықтарын орындау (мысалы, инновацияларды ынталандыру, жұмыс орындарын құру, тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу (ТДМ) және климаттық мақсаттар); циклдік экономикалық өсу әлеуетін ұсынады; климаттың өзгеруіне және биоәртүрліліктің жоғалуына байланысты болашақ күйзелістер қаупін азайтуға көмектеседі.
Мерей ОРАЗЫМБЕТОВА,
Алматы қаласы бойынша Экология департаменті
Экологиялық реттеу бөлімінің басшысы
