Биыл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі оныншы рет рақымшылық жасамақ. Бұл жолғы мерзімінен бұрынғы босату Конституцияның 30 жылдығына орайластырылмақ. Мәжіліс тиісті заңды қабылдап, Сенаттың бекітуіне жолдады. Бірақ осыған байланысты тағы бір жаңалық әлдеқайда қызықты. Қазақстанда рақымшылық қолдану ережелері өзгертілмек. Нақтырақ айтсақ, олар қылмыстық жауапкершіліктен босатылуы мүмкін адамдар шеңберін кеңейтпек. Атап айтқанда, бұл ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін сотталғандарға қатысты. Енді олар тек жазаларын қысқартуға болады.
Маңызды нақтылау: бұл өзгерістер Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 жылдығына байланысты кезекті рақымшылыққа әсер етпейді. Бұл болашаққа арналған резерв. Бұл өзгерістердің де жалғасын табатыны сөзсіз. Естеріңізге сала кетейік, олар Қазақстан Республикасында жүйелі түрде жүргізілуде.
Өйткені, қазір Сенатта параллельді тағы бір заң – қылмыстық заңнаманы оңтайландыру мәселелеріне қатысты түзетулер талқыланып жатыр. Оның аясында Қылмыстық кодекстің рақымшылық жасау және кешірім жасау ережелеріне арналған 78-бабына өзгертулер ұсынылып отыр.
ҚАНДАЙ АЙЫРМАШЫЛЫҚ БАР?
Жеке тұлғаға кешірім жасау туралы актіні Қазақстан Республикасының Президенті шығарады және кешірім жасау арқылы кез келген сотталған жазасын одан әрі өтеуден босатылуы мүмкін. Рақымшылық актісін Қазақстан Республикасының Парламенті жеке белгіленбеген тұлғалар тобына қатысты шығарады және әркім босатыла алмайды.
Қазіргі уақытта рақымшылық келесі шеңбермен шектеледі. Қолданыстағы заңға сәйкес, сотталғандар жасалған әрекеттің ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігіне байланысты рақымшылыққа не бостандыққа шығады, не мерзімін қысқартуға ғана сене алады.
Дәйексөз: «қылмыстық теріс қылық жасағаны немесе ауырлығы аз немесе орташа қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдар жазадан босатылуы мүмкін не олар тағайындаған жаза қысқартылуы немесе жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы мүмкін, не мұндай адамдар жазаның қосымша түрінен босатылуы мүмкін.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдарға олар тағайындаған жазаның мерзімі қысқартылуы мүмкін».
РАҚЫМШЫЛЫҚ АКТІСІ КІМДЕРГЕ ҚОЛДАНЫЛМАЙДЫ?
Ең атышулы зұлымдардың ештеңеге сенуге құқығы жоқ. Рақымшылық актісі террористік, экстремистік қылмыстар және кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмыстар үшін сотталған адамдарға, сондай-ақ қылмысты қайталап жасағандарға қолданылмайды.
Сондықтан бұл жағдайды өзгерту туралы шешім қабылданды. Жоқ, соңғылардың тізімі өзгермейді. Бірақ басқа қылмыстар үшін өзгерістер іргелі болып табылады. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын оңтайландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңда Қылмыстық кодекстің 78-бабының 2-бөлігінің жаңа редакциясы ұсынылған: «Рақымшылық жасау туралы акт негізінде қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдар қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатылуы мүмкін не ол тағайындаған жаза қысқартылуы немесе неғұрлым жұмсақ жазамен ауыстырылуы мүмкін жаза түрімен немесе мұндай адамдар жазаның қосымша түрінен босатылуы мүмкін».
Сонымен, біз не көріп тұрмыз? Енді қазіргідей жасалған қылмыстың ауырлығына қарай градация болмайды. Тіпті аса ауыр қылмыстар үшін сотталғандар да мерзімінен бұрын бостандыққа шығуына сене алады.
Әрине, бұл олар міндетті түрде босатылады деген сөз емес. Бұл жерде Қылмыстық кодекстің 78-бабы тек жалпы ережелерді белгілейтінін нақтылай кеткен жөн. Бірақ әрбір нақты рақымшылық оны қолдану шарттары мен тәртібін реттейтін заңға сәйкес жүзеге асырылады. Жалпы ережелерге қайшы келу мүмкін емес екені анық. Бірақ қосымша шектеулер орнатуға әбден болады.
Мәселен, жоғарыда аталған «Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы» Заңда бұл рақымшылық қолданылмайтын тұлғалардың тізімі берілген. Ал бұл тізім Қылмыстық кодекстің 78-бабында белгіленгеннен әлдеқайда кең.
Мысалы, рақымшылық жасалмайтын адамдар қатарында 3.07.2014 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінің 99-бабы, 16.07.1997 жылғы ҚР ҚК 96-бабы және 22.07.1959 жылғы ҚазКСР Қылмыстық кодексінің 88-бабы бойынша сотталғандар туралы айтылды. Бұл кісі өлтіру (өлімге кінәлі) деген не және ол үшін қандай жаза бар екенін анықтайтын норма.
Айта кетейік, адам өлтіру ауыр, ал кейбір жағдайларда аса ауыр қылмыс болып табылса да, 2014 жылғы 3 шілдедегі қолданыстағы Қылмыстық кодекстің 78-бабының нормаларына сәйкес, ол үшін сотталғандарға рақымшылық жасауға жалпы тыйым салынбаған. Сондықтан парламентарийлер тиісті парламенттік актінде кісі өлтірушілерге рақымшылық жасауға тыйым салуды қосымша белгілеп отыр.
Депутаттар кейінірек – кейінгі рақымшылық кезінде де осындай әрекет етуі мүмкін. Немесе мүмкін емес. Бұл олардың өз еркінде (бірақ, әрине, Президент мұндай заңға қол қоймауға ерікті).
Дегенмен қазіргі уақытта қауіпті қылмыскерлер (ауыр қылмыстар – 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру, әсіресе ауыр – 12 жылдан жоғары) априори амнистияға жатпайтыны принципті маңызды. Ал жаңа ережелер қабылданғаннан кейін бұл тыйым жойылады.
Бұл не үшін жасалды? Оны айту қиын. Бәлкім, осылайша рақымшылық пен кешірім жасау ережелері (белгілі бір дәрежеде) жақындасатын шығар. Ал депутаттардың өкілеттігі президенттікімен бірдей. Жалпы саяси реформалар жағдайында.
МЕЙІРІМДІЛІК ӘРЕКЕТІ НЕМЕСЕ САЯСИ ҚҰРАЛ
Бірақ рақымшылықтың неліктен жүзеге асырылатынын еске алсақ, бұл өзгерістер кейбір алаңдаушылық тудырады. Рақымшылық саяси құрал емес, рақымшылық деп ойлау – аңғалдық.
Тарихқа үңілсек, XX ғасыр бойында Ресей империясы мен КСРО-да тұтқындарға небәрі төрт рет рақымшылық жасалды: Романовтар үйінің 300 жылдығына, Сталиннің қайтыс болуына және екі революцияға байланысты – Керенский Ақпан төңкерісінен кейін кешірілді, Горбачев – Қазан революциясының 60 жылдығында. Барлық жерде саясат.
Ал, енді одан кейінгі тарихқа көз жүгіртейік. Қазақстанда тәуелсіздік алған 30 жыл ішінде тоғыз рақымшылық жасалды (оныншысы әлі орындалған жоқ). Рақымшылықтар Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің кезекті жылдығына байланысты бес жыл сайын дерлік жариялау дәстүрі қалыптасқан қазіргі Ресейде де тұрақты сипатқа ие болды. Ал, мысалы, Қырғызстанда амнистиялар кейінгі төңкерістердің қоздырғышына айналды, басқа нәрселермен қатар, погромдарға, былайша айтқанда, адами материалды қамтамасыз ету…
Дегенмен бұл енді мәселе емес. Саяси «гуманизм», қаласаңыз, экономикалық пайымдаулармен толықтырылды. Түрлі себептерге байланысты посткеңестік кеңістіктегі пенитенциарлық жүйені жаңғырту қажет. Соның ішінде ең айқыны – көнеру. Өйткені шенеуніктер жаңадан салынған түрмелердің табыстары туралы есеп бермейді. Мектеп пен ауруханаға ақша жеткілікті болар еді…
Жүйені түбегейлі өзгерту керек екені анық: ескі түрмелердің орнына жаңа түрмелер салу; бюджеттен бөлінген ақшаны аударудың «кезеңімен» ұрланбауы үшін сыбайлас жемқорлықты жою; ақырында, жаза түрлерінің өзін ізгілендіру. Егер біз мәніне үңілер болсақ – оларды қылмыссыздандыру. Жасыратыны жоқ, бұл «аймақтарда» аяқталмаған, негізінен, кейбір ұрлық дағдылары мен жаргон сөздерін меңгерген адамдар, былайша айтқанда, өздерінің «университеттерінен» өтіп, «қоғамдасады» және қайталанатын қылмыскерлерге айналады.
Тұжырымдамаларда ізгі ниетті көрсете отырып, мемлекет түрмедегілерді босатуды жалғастыруда. Логика түсінікті: құрылымдық қайта құрылымдау уақыт пен ақшаны талап етеді, ал колониялардағы «халық санының» күрт қысқаруы бізге «түрмедегі есептерді» тегін және дәл қазір түзетуге мүмкіндік береді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отырып, ауыр қылмыстар үшін сотталғандарды соншалықты алыс емес жерлерден босатуға тыйым салуды заңнамалық тұрғыдан алып тастау дабыл қағуы мүмкін емес. Өйткені пенитенциарлық жүйедегі көрсеткіштердің қағаз жүзінде жақсаруы (рақымшылыққа байланысты) жақын жерлердегі жағдайдың нақты шиеленісуімен «теңестірілуі» әбден мүмкін.
РАҚЫМШЫЛЫҚ – ӨМІРДІ ЖАҢАДАН БАСТАУҒА МҮМКІНДІК
Қазақстанда Рақымшылық туралы заңның қабылдануымен көптеген сотталған азаматтардың алдында жаңа көкжиектер ашылуда. Бұл қадам адам құқықтарын қорғау саласындағы сарапшылардың назарынан тыс қалған жоқ.
Ақмола облыстық адвокаттар алқасының адвокаты Мұрат Мүталиев бұл туралы өз пікірін білдірген болатын.
Тәжірибелі заңгердің айтуынша, рақымшылық – сүрінгендердің қалыпты өмірге қайта оралуына мүмкіндік беретін мейірімділік. Бұл жеңіл қылмыс жасағандарға өмірді нөлден бастауға мүмкіндік береді.
Рақымшылық туралы заң қоғамда күтілуде. Ол қабылданар алдында осындай әлеуметтік маңызы бар мәселелерге қатысты аса маңызды қоғамдық талқылау өтті.
Маңызды мемлекеттік немесе тарихи даталар дәстүр бойынша мұндай адамгершілік әрекеттерге себеп болады. Қазақстан Конституциясының 30 жылдығына орайластырылған рақымшылық – әділдік, заң үстемдігі және гуманизм қағидаттарына адалдықтың көрінісі. Ол азаматтар мен мемлекеттің қауіпсіздігіне аса қауіп төндірмейтін қылмыстарды жасағаны үшін сотталған 15 мыңға жуық қылмыскерді қамтиды деп жоспарлануда.
«Рақымшылықтың ауқымын ескере отырып, біз өмірлік қиын жағдайға тап болған көптеген адамның тағдырын қарастыруға мүмкіндік алып отырмыз. Заңға сәйкес, бұл жеңіл қылмыстар үшін жазасын өтеп жатқандарға ғана емес, сонымен қатар балалары бар әйелдерге, кәмелетке толмағандарға және қауіпті емес қылмыстар үшін сотталғандарға да қатысты. Бұл шешім маңызды, өйткені біздің қоғамда барлық тұтқындар бітіспес қылмыскерлер деген стереотип бар және бұл әрдайым бола бермейді», – деп түсіндірді М. Мүталиев.
Амнистия қайта әлеуметтену мүмкіндігі ретінде сүрінген азаматтарға отбасымен байланысты қалпына келтіруге және әлеуметтік ортаға қайта қосылуға мүмкіндік береді.
Бұл ретте рақымшылықтың әділ болуы және ауыр қылмыс жасағандарды босатуға негіз болмау маңызды. Жазасын өтеп жатқандардың қай топтары қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін екені туралы азаматтарды хабардар ету қажет.
Жалпы, Мұрат Мүталиев «Рақымшылық туралы» заң адам құқықтарының халықаралық стандарттарына сәйкес келеді, өйткені ол гуманизм, түрмедегілер санын азайту және келтірілген зиянды ерікті түрде өтеуді ынталандыру қағидаттарын сақтай отырып жүзеге асырылады деп санайды. Рақымшылық залал келтірмеген немесе оның орнын толық өтеген жеңіл және ауырлығы орташа қылмыстар үшін сотталған адамдарға, сондай-ақ азаматтардың әлеуметтік осал санаттарына, ардагерлерге, кәмелетке толмағандарға, 50 жастан асқан әйелдерге, 60 жастан асқан ерлерге, бірінші және екінші топтағы мүгедектерге қолданылады.
М. Мүталиевтің айтуынша, әрбір жағдайда мәселе жеке қарастырылады, бұл автоматты түрде босату емес. Рақымшылық жәбірленушілердің құқықтарын қорғауға көмектесетін залалды толық немесе ішінара өтеу шартында ғана қолданылады. Сотталғандар санын азайту қажет, өйткені қылмыстық-атқару жүйесі үнемі қысымға ұшырайды. Бұл ретте рақымшылық жасағандардың барлығы білім беру мен жұмысқа орналасуға қолжетімділікті қоса алғанда, қоғамға табысты реинтеграция үшін қажетті қолдау алуы маңызды. Сондай-ақ адамдарға түрмеден кейін бейімделуге көмектесу үшін психологиялық көмек қажет.
Рақымшылыққа ілінгендерді біріктіру бойынша қосымша шаралар болмаса, қылмыстың қайталану қаупі бар екенін айтады Мұрат Мүталиев. 2025 жылы рақымшылық жасау бағдарламасы кінәлі азаматтардың нақты санатына бағытталған. Мысалы, аса қажеттілік салдарынан ұрлық жасағаны үшін сотталған жүкті әйел рақымшылықтың арқасында отбасына оралып, өмірді жаңадан бастап, басқа тұтқындарға үлгі бола алады.
М. Мүталиевтің айтуынша, екінші мүмкіндік тетігін онша ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға қолдану бірқатар кезеңдерді қамтиды. Біріншіден, рақымшылық жасауға жататын адамдардың санаттары айқындалады, ал ауыр қылмыстар, қайталанатын құқық бұзушылықтар және сыбайлас жемқорлық істері алынып тасталады. Процедураны мекеме әкімшілігі, тергеуші, прокурор, сотталушының өзі немесе оның адвокаты бастауы мүмкін. Материалдар прокуратураға және сот сатыларына қарау үшін беріледі. Шешімді тергеуші немесе сот ашық отырыс барысында қабылдайды.
Рақымшылық – әділ және ізгі қоғам құруға бағытталған екі жақты күрделі процесс. Бұл жол өзгерістерге дайын болуды және жаңа көзқарастарға ашық болуды талап етеді. Мұрат Мүталиев тек бірлескен күш-жігердің арқасында кешірім мен татуласу мәдениетін қалыптастыруда, бас бостандығын қайта алған азаматтарға жағдай жасауда ілгерілеуге болады, бұл жалпы тәртіпті нығайтуға қызмет ететініне сенімді.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
«Биыл Конституцияның қабылданғанына 30 жыл толады. Осыған орай, құқық қорғау құрылымдары, депутаттар мен құқық қорғаушылар сотталған азаматтарға рақымшылық жасау туралы бастама көтерді. Парламент тиісті заңды қарады, мен бұл заңға қол қойдым. Осы ізгі шараның арқасында жазасын өтеп жатқан 15 мыңнан астам адамға амнистия жарияланды. Соның екі мыңнан астамы бостандыққа шығады. Қалғандарының жаза мерзімі қысқарады. Онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыс жасағандар ғана рақымшылыққа ілінеді. Ең алдымен, әлеуметтік жағынан осал топқа жататын адамдарға, яғни, баласы бар әйелдерге, егде адамдарға, кәмелет жасына толмағандарға және осы санаттағы басқа да азаматтарға кешірім беріледі. Мұны жаза басқан жандарға жасалған нақты көмек, олардың қоғамға қайта оралуына жағдай жасау деп түсіну қажет. Әл-Фарабидің сөзімен айтсақ, бұл – шын мәнінде қайырымды елге тән сипат», – деді Қасым-Жомарт Кемелұлы.
Мемлекет басшысы рақымшылық жасау арқылы мемлекет шалыс қадам басқан азаматтан теріс айналмай, тек оның тура, дұрыс жолға түсуіне жәрдем беретінін меңзеді. Әділеттілікке ұмтылған елдің заңы да соған сай болуға тиіс. Дей тұрғанмен, азаматтар рақымшылық жасау – барлық мәселенің шешімі емес, бір реттік шара екенін ұғынғаны абзал.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
