Бір әңгімелер бар – ескінің жұпарындай, санамыздың түкпірінде сақталып қалған сағыныштың иісіндей. Уақыт өткен сайын қадірі арта түсетін, айтылған сайын жүрекке жылу құятын сырлы шежіре. Сондай туындының бірі – Ілияс Жансүгірдің «Шәркей» әңгімесі. Бұл шығарма – бір ғана баланың шәркейі туралы емес, бүтін қазақтың болмысы, бір дәуірдің тынысы, апаның алақаны мен баланың аңсауы жайлы сыр шертер көркем дүние.
Бүгінгі күні дүкеннен қалағаныңды әп-сәтте алып кете аласың. Аяқкиім жыртылса, жаңасын іздеу ғана қалады. Ал бір замандарда бір шәркейдің артында қаншама еңбек, қаншама шыдам, шыбын жанмен төгілген тер жатқанын ұғынатын ұрпақ қалды ма? Осындайда еске Шәутен түседі…
Иә, бүгінде дайын дүниеге жүгіріп, ыждаһат пен ізденістен алыстап кеткен заманда, Шәутеннің шәркейі – тек аяқкиім емес, ұмыт қалған өмір салтымыздың символы тәрізді. Ол – ұлттың сабыры, апаның төзімі, баланың үміті. Бұл әңгімені оқи отырып, «Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті» дегенді еріксіз еске аласың.
Шәутен – жаны таза, бала көңілді, шынайы қазақ баласының көркем келбеті. Қозы бағатын, апасының етегінен шықпайтын, тіршіліктің әр үніне елеңдеп тұратын бала. Бір күні сол қозы аяғындағы шәутиген шәркейін жыртып кетеді. Аяқкиім деген – қазіргі бала үшін түк емес. Бірақ сол шәркей – баланың жалғыз жұбы, жалғыз қуанышы. Жыртылған шәркей – бүлінген көңіл, жылаған жүрек.
– Жыламашы, ботам. Ақмарқаңнан саған шәркей тігіп берем…
Апасының осы бір жылы сөзі – қазақ әйеліне тән жұбату, сабырға шақыру, уәдеге адалдықтың айқын көрінісі. Бірақ бұл уәде қазір айтылып, бір демде орындалатын уәде емес. Бұл – шынайы еңбектің, табиғи үдерістің, уақытпен бірге пісетін үміттің уәдесі. Халқымыз «Сабыр түбі – сары алтын» демей ме?!
Қозының жүні қырқылады. Бірақ соның шәркейге айналғанға дейінгі жолы – бір мектеп, бір тәрбие, бір ғұмырлық тағылым.
Алдымен жүн сабалады. Қазақ баласы «Сабалған жүн – жұмсарады, сабырлы жан – шыңдалады» деп, әр істің түп мәнін түсінген. Содан кейін шиге тартып, күнге кептіреді. Суға салып, иін қандырып, шүйке жасап, иіреді. Ақ жіп пен қара жіптің қосындысынан қазақтың өрнегі басталады. Апасы шәлі, қолғап, байпақ, кесте тіккен. Енді немересіне шәркей тікпек. Бұл – бір ұрпақтан екінші ұрпаққа көшкен дәстүр, үзілмеген сабақтастық.
Апасының әр ісінде ұқыптылық, әр қимылында тағылым бар. «Істеген ісің еліңе үлгі болсын» дейтін қазақ ұрпағын бос сөзбен емес, нақты іспен тәрбиелеген. Шәутеннің апасы да сондай аналардың жалғасы.
Шәутен болса, апасына бір ғана сұрақ қояды:
– Апам, шәркейім болды ма?
– Болған жоқ, балам, асықпа…
Бұл диалог – шығарманың жүрегі. Осы сөздердің өзінен-ақ үлкен философия аңғарылады. Бала – тағатсыз, бірақ үмітті. Ана – байсалды, бірақ сертке берік. Бұл – қазақ тәрбиесінің қос тірегі.
Қазір біз балаларымызға бірден бәрін береміз. Тек күту деген қасиетті ұмыт қалдырдық. Ал Шәутен күтті. Тағатсыздана күтті. Апасының қолымен, жүрегімен пішілген шәркей – оның сабырының, сенімінің, балалық арманының жемісі. Дәл осы тұста халықтың «Жақсы нәрсе – күтумен келеді» деген сөзі еріксіз еске оралады.
Шәркей – жай аяқкиім емес. Ол – еңбек пен махаббаттың бейнесі. Апасының бар мейірімі сол жіптің әр түйінінде, әр өрнегінде. Шәутен сол шәркейді кигенде, тек аяғы емес, жүрегі де жылынғандай. Бұл – ананың қолы арқылы баланың болашағына сіңген жылулық.
Ол шәркейдің иісі бар – төрт-түліктің бірі қойдың және дала мен шаңырақтың иісі. Ол иіс – бүгінгі заманның былғары аяқкиімінен табылмайтын иіс. Себебі ол – таза еңбек, ақ тілек, өмір шындығының иісі. Дәл осындай иіске бүгінгі ұрпақтың мұрны үйренбей барады.
Осы әңгімені бүгінгі өмірмен байланыстыра қарайық. Қазіргінің баласы аяқкиімге емес, айфонға жылайды. Қымбат ойыншықты қолына бермесең, көзіне бірден жас келеді. Бірақ сол заттардың ешқайсысы жүрегіне із қалдырмайды. Ал Шәутеннің шәркейі – мәңгі естелігі болып қалды. Себебі ол – күткен, еңбекпен келген, сағынған дүние.
«Көргенді бала – көп жасаған қариямен тең» дейді халқымыз. Шәутен – көргенді бала. Ол апасының жүн сабағанын, киіз басқанын, жіп иіргенін көріп өсті. Ол жалаң сөзбен емес, нақты іспен тәрбиеленді. Міне, ұлттық тәрбиенің алтын өзегі осында жатыр.
Шәутен – жалғыз баланың емес, тұтас бір буынның бейнесі. Шәутен – еңбекке үйренген, заттың қадірін білген, сабырмен шыңдалған қазақтың баласы. Қазіргі таңда әр отбасында бір Шәутен тәрбиеленсе ғой. Бір шынайы қуанышқа шыдаммен жеткен бала өссе, бір апа ертегі емес, өмірлік шеберлікпен тәрбиелесе – ұлттық болмысымызға қайта оралар ма едік…
Ілияс Жансүгір бұл әңгіме арқылы бізге – «Ұмытпаңдар!» деп тұрғандай.
– Ұмытпаңдар, сендер жүннен шәркей тіккен халықтың ұрпағысыңдар!
– Ұмытпаңдар, сендер бір шәркейдің артында тұтас еңбек философиясы жатқанын ұғынған елдің мұрагерісіңдер!
– Ұмытпаңдар, сендер үшін еңбек – нан, сабыр – намыс, шыдам – биік құндылық болған!
Осы орайда, тағы бір халық даналығы еріксіз ойға оралады: «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей». Бұл – Шәутеннің де, оның апасының да өмірлік қағидасы болғаны сөзсіз.
Қорытындылай келе, «Шәутеннің шәркейі» – жай ғана әдеби шығарма емес, ұмытылып бара жатқан ұлттық тәрбиенің көркем кестесі. Бұл – апасының немересіне деген шексіз махаббаты, баланың еңбекке деген құрметі, табиғатпен үндес тіршілікке деген іңкәрлік, ұстам мен төзімге құрылған өмір мектебі.
Шәутеннің шәркейі – бүгінгі бізге ұмыт болған еңбек эстетикасының, шыдам философиясының, апасы мен немересінің арасындағы махаббаттың көркем кестесі. Бұл – біз жоғалтып бара жатқан ең үлкен қазынаның бірі. Сол себепті, ақ қозының жүнінен туған ақ шұбар шәркейді тек киім деп емес, көркем өнеге деп қарауымыз керек. Себебі ол – қолмен тігілген шәркей емес, жүрекпен өрілген шежіре.
Бүгінгі балаларға не жетіспейді дейміз? Кейде – үміт, кейде – еңбектің дәмін татып көру. Бір сәттік рақатқа үйреніп қалған заманда, Шәутеннің «бітті ме?» деген балаша сұрағына қайта-қайта «жоқ» деп жауап беретін апасының сабыры – тәрбие мектебі. Сол бір көнекөз қариялар әр істің маңызын баласына осылай үйретті.
Бүгін біз не киіп жүрміз? Шәркейіміз емес, аяқкиіміміз неше түрлі. Бірақ соның біреуіне шын қуанып, апасын құшақтап, «рақмет» деп айтатын бала бар ма екен? Адамзат тұтынуға емес, түйсінуге ұмтылуы керек. Біздің бүгінгі шынайы тапшылығымыз – сезіну қабілетінің жұтаңдығы.
Мақаланы жазу барысында бір ой маза бермейді: Шәутеннің апасы болмаса, бұл әңгіме жазылмас еді. Бүгінгі апалар ше? Олар немересіне дүкеннен әп-сәтте аяқкиім әперер. Бірақ ол аяқкиім бір күннен соң ұмыт болады. Ал марқаның жүнімен тігілген шәркей – мәңгілік естелікке айналады.
Біз бұл әңгімені балаларға тек оқытып қана қоймай, сол шәркейді кигендей сезіндіруіміз керек. Себебі бір шәркейдің тарихы – бүтін ұлттың тағылымы. Ал ұлттың тағылымы – ұрпақтың тамыры. Шәутеннің шәркейін ұмыту – сол тамырдан үзілу деген сөз.
Ерден НҰРАХМЕТ
Біздің анықтама:
Ілияс Жансүгірдің «Шәркей» атты шағын ғана шығарма-кітапшасы 1929 жылы Қызылорда қаласындағы «Қазақстан» баспасынан латын қарпінде жарық көрген. 19 беттен тұратын шағын ғана кітапша болса да, оның әр жолы – бейне бір көздің қарашығындай қымбат, сезімнің нәзік әуеніндей әсерлі. Кітапшада салынған суреттер мен оқиға желісі балалардың қызығушылығын арттырып, көркем әдебиетке деген құштарлығын оята түседі. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл – қазақ балалар әдебиетіндегі алғашқы комикс сипатындағы көркем кітапшалардың бірі.
