ТАРАЗЫ: ЖАНДАР АСАНМЕН
Орталық Азияға жаһандық қызығушылықтың артуы аясында Қазақстан өңір мен әлемнің жетекші державалары арасындағы негізгі диалог алаңына айналып отыр. Соңғы үш жылда Астана бірінші «Орталық Азия – Ресей» және «Орталық Азия – Италия» саммиттерін, сондай-ақ Орталық Азия мемлекеттері басшыларының Еуропалық Кеңес төрағасымен алғашқы кездесуін өткізді. «ОА+» форматы тұрақты серіктестік үлгісіне айналуда. Ал, Қазақстан осы жаңа дипломатиялық сәулеттің танымал орталығына айналуда. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, өңірлік ынтымақтастық жай ғана дипломатия емес, уақыттың сын-қатерлеріне өмірлік қажеттілігі бар жауап болып табылады. Жаһандық турбуленттілік жағдайында тұтастық, сенім және әлемге деген ашықтық Орталық Азияға тұрақтылықты сақтауға және әлемдік қауымдастықта лайықты орын алуға мүмкіндік береді. Саясаттанушы, сарапшы Аман Мамбеталиевпен әңгіме барысында Қазақстанның халықаралық және сыртқы саясаттағы рөлі мен бағыт-бағдары жан-жақты таразыланды.
«ЕЛІМІЗ ЖЕТЕКШІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ПЛАТФОРМАЛАРҒА ТӨРАҒАЛЫҚ ЕТУ АРҚЫЛЫ ӨЗ РӨЛІН КҮШЕЙТТІ»
– Ел Президенті 2024 жылғы қыркүйектегі халыққа Жолдауында еліміздің халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелерін шешуде белсенді рөл атқаратынын атап өтті. Осы ретте Қазақстан бірқатар беделді халықаралық ұйымдар мен платформаларға төрағалық етті. Сіздің көзқарасыңыз бойынша бұл қадамдар өңірлік және жаһандық күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді шешуге қаншалықты ықпалын тигізді?
– 2024 жылдан бастап Қазақстан халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелерінде, атап айтқанда бірқатар жетекші халықаралық платформаларға белсенді төрағалық ету арқылы өз рөлін күшейте түсті. Өткен жылы ғана еліміз алты халықаралық ұйымға – Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске, Түркі мемлекеттері ұйымына, Аралды құтқару қорына, Исламдық азық-түлік қауіпсіздігі ұйымына төрағалық етті. Бұған дейін мұндай жағдай ешқашан болмаған. Осы уақыт ішінде Қазақстан экология, оның ішінде Солтүстік Аралды сақтау, Орталық Азиядағы су-энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану, Арал теңізі бассейнінің су ресурстарын есепке алудың, мониторинг жүргізудің, басқарудың және бөлудің автоматтандырылған жүйесін енгізу мәселелерін шешуге зор үлес қосты.
Бұдан басқа, ҰҚШҰ қауіпсіздігі саласында Қазақстан мүдделі елдермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жолға қоюға, БҰҰ-мен және оның құрылымдарымен өзара іс-қимыл деңгейін сақтауға ерекше мән беруді ұсынды. Сондай-ақ, Орталық Азия мемлекеттері басшыларының VI Консультативтік кездесуі ұйымдастырылды. Оның қорытындысы бойынша Өңірлік ынтымақтастықты дамыту тұжырымдамасы және Өндірістік кооперацияны дамытудың 2025-2027 жылдарға арналған Жол картасы қабылданды.
Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі ислам ұйымының төрағасы ретінде Қазақстан инвестициялық ынтымақтастық пен гуманитарлық бағдарламаларға ерекше назар аудара отырып, азық-түлікпен жабдықтау жүйесін, көлік-логистикалық инфрақұрылымды дамытуға және азық-түлік тауарларын жеткізудің жаңа бағыттарын қалыптастыруға бағытталған ұйым қызметінің негізгі бағыттары бойынша жұмысты жалғастырды.
Қазақстанның бітімгершілік бастамасы аясында 2024 жылғы 10 мамырда Алматыда Әзербайжан мен Арменияның сыртқы істер министрлері арасында бейбіт келіссөздер ұйымдастырылып, онда тараптар арасындағы қақтығысты реттеу мәселелері талқыланды. Еліміздің Түркі мемлекеттері ұйымына төрағалығы «Түркі дәуірі» ұранымен өтті. Ұйымға мүше мемлекеттер Қазақстан Президентінің Түркі инвестициялық қорын құру туралы идеясын қолдап, өз үлестерін қосуға келісті. Бұдан басқа, Қазақстанның бастамасы бойынша БҰҰ Бас Ассамблеясы Биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттікті құру мүмкіндігін қарастыруға шақыратын қарар қабылдады. Осылайша, Қазақстан жан-жақты сыртқы саяси ұстанымы бар сенімді серіктес және өңірлік көшбасшы ретінде өз позициясын нығайтты. Бұл біздің еліміздің халықаралық деңгейде танылуымен расталады. 2024 жылы «Ғылым және саясат қоры» беделді неміс ғылыми-сараптамалық орталығы Қазақстанды алғаш рет орта держава ретінде танып, Орталық Азия елдері арасындағы елдің ерекше сыртқы саясатын атап өтті.
– Қазақстан қақтығыстарды реттеуде делдал бола отырып, халықаралық дипломатияда маңызды рөл атқаруды жалғастыруда. Мәселен, Астана процесі аясында біз Сирия дағдарысы бойынша келіссөздер алаңын ұсына алдық. Қазақстан өңірлік қақтығыстарды шешу үшін халықаралық медиация орталығын құру туралы ұсыныс жасады. Бұл профилактикалық дипломатия механизмдерін дамытудағы маңызды қадам болды деп санайсыз ба?
– Қазақстан халықаралық процестердің сындарлы және жауапты қатысушысы ретіндегі беделін дәйекті түрде нығайтып келеді және халықаралық медиация орталығын құру жөніндегі бастама осы сыртқы саяси желінің қисынды жалғасы болып табылады. Сириялық реттеу бойынша Астана процесінің тәжірибесі Қазақстанның күрделі және ұзаққа созылған қақтығыстар тараптары арасындағы диалог үшін бейтарап, сенімді платформа ұсынуға қабілетті екенін көрсетті. Теңгерімді ұстанымының арқасында ел тікелей байланыс арнасы жиі бола бермейтін тараптар арасында делдал бола алды. Сириядағы дағдарыс әлі шешімін таппағанына қарамастан, бірнеше жыл бойы Астанада Ресей, Түркия, Иран және сириялық тараптардың қатысуымен тұрақты келіссөздердің жүргізілуі – бұл сөзсіз табыс әрі шиеленісті азайтуға қосылған елеулі үлес.
Халықаралық медиация орталығын құру туралы ұсыныс елдің имиджі тұрғысынан ғана емес, практикалық тұрғыдан да үлкен маңызға ие. Жаһандық тұрақсыздық пен державалар арасындағы бәсекелестіктің күшеюі аясында қақтығыстар санының өсуі жағдайында тәуелсіз өңірлік алаңдардың рөлі артып келеді. Мұндай орталық тек туындаған дағдарыстарға әрекет етумен ғана шектелмей, қақтығыстардың алдын алу бойынша тұрақты жұмыс жүргізудің институционалдық негізіне айналуы мүмкін. Бұған қоса, Қазақстанның бастамасы жаһандық трендке сәйкес келеді. Бүгінде БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ және басқа да халықаралық ұйымдар профилактикалық дипломатия бағытын белсенді дамытуда. Қазақстан нақты ұсыныс білдіре отырып, бұл күн тәртібін қолдап қана қоймай, сонымен қатар практикалық құрал ұсынып отыр, бұл оның халықаралық заңдылығын және делдал ретіндегі сұранысын арттыра түседі.
Мұндай құралдарға деген қажеттілік тек жаһандық деңгейде ғана емес, сонымен қатар өңірлік деңгейде де бар екенін атап өткен жөн. Орталық Азия трансшекаралық, этносаяси және ресурстық қайшылықтар жағдайында осал аймақ болып қала береді. Бұл тұрғыда Қазақстан бейтарап және тұрақты мемлекет мәртебесіне ие бола отырып, диалог пен дауларды бейбіт жолмен шешудің тұрақты форматын ұсынудың бірегей мүмкіндігіне ие. Астанада орналасқан медиация орталығы Еуразия кеңістігіндегі халықаралық және мемлекетішілік қақтығыстарға қызмет көрсете алар еді.
«ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРЛІК ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ НЫҒАЙТУДЫ ҚОЛДАЙДЫ»
– Қытай Қазақстан экономикасындағы ең ірі инвесторлардың бестігіне кіреді. Жинақталған капитал салымдарының көлемі 26 млрд долларды құрайды. Бұдан бөлек, «аспан асты елімен» өзге қандай салалар бойынша ынтымақтастықты тереңдетудеміз?
– Бүгіндері аграрлық секторға ерекше көңіл бөлінеді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша екі ел арасындағы ауыл шаруашылығы өнімдерінің сауда көлемі 1,4 млрд долларға жетіп, 10,5 пайызға ұлғайды, оның 1,1 млрд доллары қазақстандық экспортқа тиесілі болды. Жарқын мысалдардың бірі – 650 млн доллар сомасына бидай өңдеу зауытының құрылысы бойынша «Dalian hesheng Holding Group» жобасы. Ол жаңа жұмыс орындарын құрып қана қоймай, сонымен қатар өнімнің халықаралық нарықтарға шығуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қытайдағы Қазақстан туризмі жылы деп жарияланған 2024 жыл екі ел арасындағы гуманитарлық байланыстарды дамытуда маңызды кезең болды. Қытайдағы Қазақстан туризмі жылы ішінде ҚХР қалаларында 30-дан астам ірі іс-шара ұйымдастырылып, 200-ден астам келісімге қол қойылды. Мысалы, Қазақстан қалалары мен өңірлерінің Туризм күндері, сондай-ақ Бейжің, Сиань, Шанхай, Гонконг және Үрімші қалаларында тақырыптық апталықтар және Шаньдун мен Хэбэй провинцияларында ірі концерттер өткізілді. «Алтын адам» және «Ұлы дала» көрмелерінде Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі қорының экспонаттары ұсынылды. 2025 жыл Қазақстандағы Қытай туризмі жылы болып жарияланды, бұл құрылған ынтымақтастықтың қисынды жалғасы болып табылады. Бұдан бөлек, Қытай университеттерінде Қазақстанның 14 мыңға жуық азаматы білім алады. Қазақстанда жетекші Қытай университеттерінің филиалдары табысты жұмыс істеуде. 2019 жылдың 11 қыркүйегінде қол қойылған мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестік туралы бірлескен мәлімдеме тараптардың ынтымақтастықты тереңдетуге және саяси өзара сенімді нығайтуға дайын екендігін растады. Қазақстан мен Қытай халықаралық аренада бір-бірін қолдауды жалғастырып, көпполярлық пен халықаралық қатынастардағы тең құқықтылықты жақтайды.
– Қазақстан бейбітшілікке бағытталған сыртқы саясат ұстануды жалғастыруда. Еліміз өңірде және Еуразиялық кеңістікте қауіпсіздікті, орнықты даму мен өркендеуді қамтамасыз етуге қаншалықты үлес қосуда?
– Мемлекет басшысы Қазақстанның халықаралық және өңірлік қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде белсенді ұстанымға ие екенін бірнеше рет атап өтті. Қазақстан Еуразиялық кеңістікте қауіпсіздікті, тұрақты даму мен өркендеуді қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Еліміз бейбіт сыртқы саясатты ілгерілетіп, ШЫҰ, ҰҚШҰ, АӨСШК және мемлекет басшылары кездесулері сияқты халықаралық және аймақтық форматтарға белсенді қатысып, қақтығыстарды дипломатиялық жолмен реттеуді және өңірлік тұрақтылықты нығайтуды қолдайды. Қазақстан тұрақты дамуға, экологиялық қауіпсіздікке және климаттық күн тәртібіне үлкен мән береді. Еліміз «жасыл» экономика стратегиясын іске асырады, жаңартылатын энергетиканы дамытады және Халықаралық Аралды құтқару қорының қызметін қоса алғанда, халықаралық экологиялық бастамаларға қатысады. Қазақстан сондай-ақ гуманитарлық және бейбітшілік дипломатиясын белсенді дамытып, халықаралық келіссөздер және діндер мен мәдениеттер диалогы алаңы болып табылады. ЕАЭО және басқа да интеграциялық платформаларға қатысу экономикалық ынтымақтастыққа ықпал етеді, ал «Цифрлық Қазақстан», «AI-Sana» және т.б. бағдарламаларды іске асыру, сондай-ақ Astana Hub-ты дамыту технологиялық жаңғырту және цифрлық интеграция үшін жағдай жасайды. Мұның бәрі Қазақстанды өңірдегі тұрақтылық пен өсудің маңызды факторына айналдырады.
«ҚАЗАҚСТАН СЫРТҚЫ САЯСАТТА ҰЛТТЫҚ МҮДДЕЛЕРГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН БАҒЫТТЫ ҰСТАНУДЫ ЖАЛҒАСТЫРУДА»
– Қазақстан энергетика, көлік, сауда және цифрлық технологиялар салаларындағы ірі өңірлік жобаларға бастамашы болып отыр. Бұл қанатқақты жобалар қандай мәселелерді оңтайлы шешуге ықпал етті?
– Заманауи технологиялар мен жаһандық бәсекелестіктің қарқынды дамуы жағдайында әлемде барлық қызмет салаларын цифрландыру мен автоматтандыруға ерекше назар аударылады. Дамыған мемлекеттер экономикалық тиімділікті арттыру, ұлттық қауіпсіздікті нығайту және технологиялық егемендікті қамтамасыз ету мақсатында цифрлық шешімдерді енгізу үшін барынша күш салады. Қазақстан осы жаһандық үрдістерге сәйкес өңірлік бәсекеге қабілетті IT-экожүйесін қалыптастыру және Орталық Азиядағы жетекші цифрлық хаб ретінде өзін танытуға бағытталған стратегиялық бағдарды жүйелі жүзеге асыруда.
Осы саладағы мемлекеттік саясат шеңберінде Қазақстан алдына тұрақты өсу мен технологиялық прогресті қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар басым міндеттер қойылды. Елдің стратегиялық артықшылықтарын, атап айтқанда, транзиттік әлеуетті және өңіраралық өзара іс-қимылды қамтамасыз ететін қолайлы географиялық орналасуы мен кең аумағын тиімді пайдалануға ерекше мән беріледі. Алайда, аталған артықшылықтар объективті сын-тегеуріндермен ұштасады: инфрақұрылымды осындай ауқымда салу және жаңғырту инвестициялардың едәуір көлемін, сондай-ақ жоғары технологиялық жүйелерді пайдалану мен сүйемелдеуді қамтамасыз етуге қабілетті жоғары білікті кадр ресурсының болуын талап етеді.
Ел дамуының қазіргі кезеңіндегі маңызды міндет бәсекеге қабілетті экономиканың негізі ретінде адами капиталды қалыптастыру және дамыту болып табылады. Осыған байланысты мемлекет білім беру жүйесін жаңғыртуға, озық шетелдік тәжірибелерді тартуға және жетекші халықаралық ғылыми-білім беру институттарымен интеграцияға бағытталған шаралар кешенін іске асыруда. Сонымен бірге цифрлық дәуірдің талаптарына тиімді бейімделе алатын мамандарды даярлаудың ұлттық моделін құру бойынша жұмыс жүргізілуде.
– Саясаттанушы ретінде Қазақстанның сыртқы саяси бағыты қандай болуы керек деп ойлайсыз? Не нәрсеге назар аударған абзал? Қазақстан тарапынан ұсынылған бастамалар бізге не береді?
– Сыртқы саясатта Қазақстан проактивті дипломатия мен халықаралық бастамашылыққа баса назар аудара отырып, көпвекторлы, прагматикалық және ұлттық мүдделерге негізделген бағытты ұстануды жалғастыруда. Бұл бағдар тәжірибеде өзінің өзектілігі мен адалдығын бірнеше рет дәлелдеді. Экономикалық дипломатия ерекше маңызға ие. Яғни, Қазақстанға инвестициялар тарту, логистикалық байланыстарды кеңейту және халықаралық экономикалық жобаларда ұлттық мүдделерді ілгерілету үшін сыртқы саяси тетіктерді пайдалану маңызды. Сонымен қатар, елдің «жұмсақ күшін» күшейтетін және ұзақ мерзімді сенім нүктелерін құратын климаттық және гуманитарлық дипломатия перспективалы бағыттар болып табылады.
Қазақстан ұсынған бастамалар елдің беделін көтеру үшін ғана емес, оның ықпалын іс жүзінде кеңейту үшін де жұмыс істейді. Олардың арқасында Қазақстан негізгі келіссөз алаңдарына қол жеткізіп, бейбітшілік орнатушы ретіндегі беделін қалыптастырады және халықаралық саясаттағы субъектілігін нығайтады. Бұл – елдің өз тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне, сондай-ақ бүкіл өңірге стратегиялық инвестиция.
– Әңгімеңізге рақмет!
