Қаншама уақыттар өтсе де, тарих дөңгелегі дамудың түрлі дөңестерін басып өтіп, өзінің келген орнына қайта бір аялдайды. Дүниені дүр сілкіндірген мемлекеттер де кезінде жер жаһанға үстемдік етіп, әлемдік тәртіп орнатқысы келген. Таспаның қайта айналған пленкасы іспетті, дәл сол сюжетті бүгінгі «державалар» да қайталап жатқандай. Кез келген империялық көзқарастағы «алып» мемлекеттердің басты арманы – жаңа әлемдік тәртіп орнату. Бүгінгі «алып» Ресей империясы да, азуын айға білеген АҚШ та, дүниені экономикалық жағынан жаулап алған қомағай Қытай да әлемге тәртіп орнатқысы келеді. Сол арқылы дүниежүзін ашса, алақанында, жұмса, жұдырығында ұстап, бүкіл адамзатты өз дегендерімен жүргізбек. Міне, осы үшін қазір әлемде соғыстар мен түрлі саяси ойындар жүріп жатыр. Ешбір ел бұл ойыннан тыс қала алмайды. Шырғалаңы көп шиеленісті кезеңде Қазақстан қандай рөл атқармақ? Осы жайында белгілі саясаттанушы Уәлихан Төлешовтің айтып жүрген пікірлері назар аудартады.
Өркениеттер бесігі және түркі өркениетін жаңғырту жобасы
Тамыры ежелгі түркі халықтары мен мемлекеттерінен бастау алатын түркі суперэтносының көне және терең философиялық мәні бар екені сөзсіз. Себебі, ол бес мың жылдан астам уақыт бойы Еуразияның басқа халықтарымен мәдени, әлеуметтік әрі саяси-экономикалық өзара іс-қимылда дамып, Батыстың ұтымды тәсілін әмбебап шығыспен үйлестірді.
Белгілі саясаттанушы Уәлихан Төлешовтің пікірінше, түркі интеграциясы бүгінде түркі халықтарының өзінде ұзақ уақыт бойы ұмытылып кеткен түркі өркениетінің өзін жаңғырту жобасы ретінде ғана емес, сонымен бірге түркі халықтары арасындағы өркениетаралық үнқатысудың жобасы ретінде де ерекше рөл атқара алады. Мұның бәрі Батыс пен Шығыс немесе Батыс рационализмі мен Шығыс универсализмінің мега және метаөркениеттік жобасы ретінде жүзеге аспақ. Сонымен бірге, демократия жетілмеген, бірақ қоғам мен биліктің күш-жігері тарихты, өздерінің ішкі жағдайларын, ұлттық мүдделері мен дәстүрлі құндылықтарын ескере отырып жасалған түркі мемлекеттерінің қоғамы түркі суперэтникалық философиялық тәжірибесі мен жолын ұстанады. Өзара әрекеттестік нәтижесінде мемлекеттер халықаралық нормалар мен келісілген ережелерге сәйкес соғыстар мен қарулы қақтығыстарсыз ынтымақтаса алатын, бәсекелесетін және бір мезгілде өзара әрекеттесетін жаңа әлемдік тәртіпті қалыптастыруға айтарлықтай үлес қосады.
Саясаткер қазіргі әлемдік саяси өзгерістерді талдай отырып, оның салдарын өзінше қорытады. Ол бүгінгі Украинадағы соғыс коммунистік блок пен КСРО құлағаннан кейін Батыстың «босаңсуының» салдары екенін айтады. Сондай-ақ, либералды демократияның «тарихтың соңы» мен «салтанатты шеруін» жариялай отырып, Батыс өзін-өзі таңғалдырғанын, қарусыздана бастағанын және өзінің «әмбебап» әдісіне экономикалық, технологиялық, әлеуметтік және саяси қатынастарды, әмбебап бостандықтарды рационализациялауға, авторитарлық режимдердің кеңеюін, сондай-ақ олардың реваншистік геосаяси талаптарын жіберіп алғанын да жоққа шығармайды. Соғыс адамзат өркениеті дамуының табиғи күйі екенін ұмытып, Еуропа мен оның ізбасарлары мәдениеттің постмодернизм бағытына көшу арқылы бұрынғы модернистік әлеуетін жоғалтқанын айтады саясаттанушы.
Батыстың халықаралық саясаты
Уәлихан Төлешовтің айтуынша, центризм, шындықтың объективтілігін жоққа шығару (мектептерде жарнамаланатын гендерлердің көптігі), прогресс пен ақыл-ойдың күшіне, болашаққа деген проекцияға, Кант тарихты бостандықты түсінудегі прогресс деп атаған нәрсеге деген сенімнен бас тарту – осы постмодернизмнің бәрі Батыстың халықаралық саясатына әкеліп, оның жаңа әлемдік тәртіпті қалыптастырудағы рөлін айтарлықтай әлсіреткен. Молдова, Грузия, Украина мен Еуразияның басқа да мемлекеттерінің органикалық және үйлесімді дамуына көмектесуге көп уақыт жоғалды. Белгілі саясаттанушы детерроризация, деавтариторизация және отарсыздандыру соғыстан кейінгі Германияда деназификация, ал Жапонияда демилитаризация жүргізілгендей, тоқтаусыз соңына дейін жүргізілуі керек екенін айтады. Яғни, олардың кем дегенде, келесі екі-үш ұрпаққа қайта туылуына ешқандай жағдай қалмас үшін де осындай шаралар атқарылуы тиіс. Әлемнің тағдыры үшін жауапкершілікті өз мойнына алу қабілетін сақтаған американдық әкімшіліктердің кейбір әрекеттері КСРО ыдырағаннан кейін өз күшіне деген шамадан тыс сенімділіктің арқасында біртіндеп жойылғанын да жоққа шығармайтынын айтады сарапшы.
«Соғыс Еуропаға тек Ауғанстаннан АҚШ әскерлерінің шығарылуы мен «Ресейді тізе бүктіру» нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге соғыс тереңдікте, жер астында, көрінбейтін, бірақ өмір үшін күрестің өзі сияқты бітпейтіндіктен оралғанын түсіну керек. Енді Қытай әлемде өсіп, Ресейдің империялық әдеттері қайта жандана бастаған кезде, АҚШ өзінің бұрынғы еңбегі мен геосаяси көшбасшылық ісіндегі жетістіктерінің және күштің ықпалының маңыздылығын мойындай отырып, шындыққа қайта орала бастаған сияқты. Американың жағымсыз теократияға қатысты алаңдаушылықтарын бөлісетін елдермен одақтастық қатынастарды нығайтуға ұмтылу режимдер мен автократиялар, сондай-ақ Африка, Еуразия және Оңтүстік Американың қарулы аймақтық қақтығыстарының аумақтары», – дейді Уәлихан Үтебалыұлы.
Сонымен қатар, батыстық рационализм мен шығыстық универсализмнің үйлесуі – қазіргі әмбебап мемлекеттің ең маңызды мақсаты. Конвергенция Шығыста да дамып келе жатқан либералдық автократия түрінде (Қазақстан, Әзербайжан, Өзбекстан), ал Батыста – кейбір демократиялық елдердің (Венгрия және кейбір басқа Еуропа елдері) авторитарлық тенденцияларында көрінеді. Тепе-теңдік принципі рефлексияның осы қарама-қарсы түрлерінің жиынтығында жүзеге асады. Бұл үдерістерге автократиялық араласу проблемалары кезеңді түрде туындайтын АҚШ-тағы ішкі саяси жағдайға да қатысты екен. Қолданыстағы тежемелік және тепе-теңдік жүйесінде бұл мәселелерді түпкілікті шешу мүмкін емес. Олар көбінесе тұйыққа тіреліп, консенсустық көзқарасты талап етеді. Ал бұл неғұрлым нақты әрі терең этикалық шешімді қажет етеді.
Уәлихан Төлешовтің айтуынша, президенттік сайлаудың жақындауы мен екі негізгі партияның сыртқы саяси (АҚШ әкімшілігінің Украинаға, Израильге қаражат бөлу туралы өтініші) және ішкі саяси (Мексика шекарасында қауіпсіздікті қамтамасыз ету) трендтерді біріктіруге әрі соған қатысты саяси ұстанымдарының қарама-қайшылығының күшеюі аясында бұл тенденциялардың конвергенциясы мен өзара енуі ымыраға келгенге дейін күшейе түспек.
АҚШ пен Еуропа Украинаға көмек көрсету тәртібін қайта форматтайды
Саясаттанушы әлемдік саяси процестердің, соның ішінде Украинадағы соғыс жағдайына байланысты АҚШ позициясын былайша түсіндіреді: «Ішкі сайлау саясатын жаңарту жағдайында да тәсілдерді жақындастыру, соның ішінде Америка Құрама Штаттарының өзін нығайту үшін қажет. Өйткені, әйтпесе олардың әлемдегі жетекші рөлі күмән тудырады. Мұны екі тарап та түсінеді. Сондықтан Еуропада, Таяу Шығыста және Азияда жоғары қарқындылықтағы ауқымды соғыс жағдайында өзінің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін қатерлерді түсініп, АҚШ 2024 жылға арналған әскери бюджетін рекордтық 880 миллиард долларға дейін ұлғайтуда. НАТО-ның қалған мүшелері немесе одақтастары Жапония, Оңтүстік Корея да солай істейді. Украинаның әскери көмегі өндіріс қуаттылығының артуына байланысты артады, бұл украин халқының жоспарларын жүзеге асыру үшін әлі жеткіліксіз. АҚШ-тан қару-жарақ пен техниканы жеткізудің уақытша төмендеуіне қарамастан, Батыс 2024-2025 жылдары көмек көлемін арттырады. Бұл әзірге майдандағы жағдайды бақылауда ұстау үшін жеткілікті және сонымен бірге Украинада жаңа өндірістік қуаттарды орналастыруға көмектеседі. Сондықтан АҚШ пен Еуропа Украинаға көмек көрсету тәртібін қайта форматтап, бұл үшін НАТО-ның еуропалық мүшелерінің әскери бюджеттері мен жарналарына үлкен жауапкершілік жүктеді. Батыс күштерді қайта топтастырады, өндірісті қайта жүктейді және Еуропалық ұжымдық қауіпсіздікті нығайта отырып, Украинаны қолдау бойынша күш-жігерді қайта бағыттайды».
Қазақстан мен Әзербайжан Түркі мемлекеттері ұйымының геосаяси маңызын нығайта бастайды
Бүгінгі таңда бұрынғы метрополия мен жаңадан құрылған тәуелсіз мемлекеттердің қарым-қатынасы туралы мәселені шешудің екі түрі бар, оларды жаһандық проблеманы – демократия мен авторитаризмге қарсы тұруды шешуге сәтті қолдануға болатынын айтады саясаттанушы. Шешімнің осы екі түрін де түркі мемлекеттері – Қазақстан мен Әзербайжан ұсынады. Қазақстан бұрынғы метрополиямен қарым-қатынасты үзбей, онымен тең емес экономикалық одақ құрып, тозған қорғаныс блогында қалып, көпвекторлы және тар прагматикалық дамуды жөн көрді. Ресейдің Украинаға басып кіруіне ешқандай анықтама бермей, сонымен бірге Украинаның аумақтық тұтастығын сақтай отырып, Қазақстан санкция режимін бұзбайды. Әзербайжан бұрынғы метрополияны бауырлас Түркиямен одақтасуымен бейтараптандыру арқылы елдің аумақтық тұтастығын қалпына келтірді. Сонымен қатар, органикалық өсудің бұл екі формасы бүгінде орта дәліздің өзара енетін бірыңғай жобасына біріктіріліп, оны тек әлеуметтік-экономикалық және саяси ғана емес, әскери-техникалық және мәдени-тарихи толтыруды қамтамасыз етеді.
«Қазақстанға, Орталық Азия елдеріне және жалпы түркі әлеміне келетін болсақ, біздің елге шабуыл жасалуы мүмкін деп ойлау қателік болар еді. Әлемнің осы бөлігінде күштер мен әсер ету векторларының консенсусы қалыптасты», – дейді Уәлихан Төлешов.
Қазақстан мен Орталық Азияның рөлі бүгінде барлық «ұлы державалар» мен олардың одақтастары (С5+1) үшін өте маңызды әрі күн санап нығая түсуде. Ресейдің әскери-саяси ықпалы Қытайдың экономикалық ықпалының өсуімен өтеледі. Ол қазірдің өзінде, Қытайды айтпағанда, Қазақстанмен, соның ішінде Орталық Азия елдерімен және Түркі мемлекеттерінің ұйымымен экономикалық байланыстарға байланысты. Бұл екі ел бір-бірімен және Батыспен бәсекелесе отырып, өзегін айналдырған магниттің екі полюсі іспетті түркі субаймағын айтарлықтай айналдырып жатыр. Ал енді, бастапқыда Батыстың түркі жобасына қосылуымен шартты түрде «әлсіз» әсері Қазақстанның, соның ішінде Орталық Азия елдері мен Түркі мемлекеттері ұйымының геосаяси және геоэкономикалық маңызын нығайта бастайды. Осылайша, «Батыстың қолы» Қазақстанмен және Орталық Азияның басқа мемлекеттерімен өзінің стратегиялық әріптестігі түрінде де, оған Әзербайжан мен Түркия қосыла отырып, С5+ форматы түрінде де кез келген аннексиялау немесе агрессиялау әрекеттерінен тежеу және тепе-теңдік жүйесіндегі тағы бір үшінші шартқа айналады.
Саясаттанушының айтуынша, бүгінде ешкім Қазақстаннан, Орталық Азия елдерінен және Түркі мемлекеттерінің ұйымдарынан бір тарапқа тұруды талап етпек емес. Бұл тек Ресейге ғана емес, Қытайға, Еуропалық Одаққа және АҚШ-қа да қатысты. Қазақстан мен Орталық Азия елдері тек Азияда, Еуразияда ғана емес, әлемде де геосаяси және геоэкономикалық өзара тәуелділікте қандай да бір бағытта еңіс бағыты негізделетін таразылардың орталық бөлігіне айналды.
Біздің ел өзінің көшпелі философиясының әмбебаптығының арқасында шоғырланған көпвекторлық қағидатты икемді және шынайы қолдануды үйренді. Ол бұрын да, қазір де, әсіресе саяси басқарудың әртүрлі типтері мен әртүрлі саяси-экономикалық салмағы бар мемлекеттердің өзара тәуелділігі мен қатар өмір сүруінің тәсілі болып қала бермек.
Тобықтай түйін
Уәлихан Төлешовтің айтуынша, Еуразия саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тарихи өрлеу қарсаңында тұр. Heartland трансформациясы оның ішкі қайшылықтарына, дуальділігіне, дуализміне (Шығыс-Батыс) байланысты сөзсіз болмақ. Түркі жобасы ғаламшардың саяси ландшафтын бейбіт түрде өзгертудің, әлемдік қоғамдастықтың адамзаттың шын мәніндегі маңызды міндеттерін шешуге өркениетті көшуінің ең қолайлы нұсқасын бере алады.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
