Биыл қазақтың даңқты ұлы, Екінші дүниежүзілік соғыста Рейхстагқа жеңіс туын алғаш болып тіккен Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 100 жыл. Жақында батырдың мерейтойына орай Астанадағы №44 орта мектепке Рақымжан Қошқарбаев есімі берілді.
«Атамыздың есімі мектепке берілгеніне және оның ерлігі ешқашан ұмытылмайтынына қуаныштымыз, ол өмірінде соғыс туралы айтқысы келмеді және әрқашан тек бейбітшілікті тіледі. Біздің көгімізде көгілдір ту мақтанышпен желбіресін», – деп, ақ тілегін білдірді батырдың жиен немересі Маржан Нұрмағамбетова.
Салтанатты іс-шараға Қорғаныс министрлігінің, Астана қалалық Білім басқармасының өкілдері, Қарулы күштердің, Ауған соғысының ардагерлері, мектеп басшылары, оқушылары мен Батырдың туған-туыстары қатысты.
ҚР Қорғаныс министрлігі Тәрбие және идеологиялық жұмыс департаментінің бастығы, әділет полковнигі Тілеухан Басқожаев биыл Кеңес Одағының Батыры Сағадат Нұрмағамбетов пен Халық Қаһарманы Рақымжан Қошқарбаевтың 100 жылдығы аталып өтетінін еске салды.
ЖЕҢІС ТУЫН ЖЕЛБІРЕТКЕН
Биыл қазан айында Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 100 жыл толады. Ол балалық шағынан бастап жетімдіктің тауқыметін тартқан, бұғанасы қатпай ауыр еңбекке араласқан, өмірдің ащы дәмін сәби болмысымен сезінген жан еді. Қатал өмір оны қайғыға салып, қайратын мұқалта алмады. Әкесі Қошқарбай репрессияға ұшыраған, үш жасында жетім қалып, балалар үйіне түскен Рақымжан тағдыр алауында құрыштай қатая түсті. Жетінші сыныптан кейін зауыт мектебінің оқушысы атанды.
Сұм соғыс басталғанда Рақымжан небәрі 16 жаста еді. Ол сол кездің өзінде майданға баруды өтінді, бірақ оны жібермей, Көкшетаудағы дайындық курстарына аттандырды.
1943 жылдың жазында ол Фрунзедегі (Бішкек) жаяу әскер мектебіне ауыстырылды. 1944 жылы Рақымжан оны үздік бітіріп, сол кезде Польшада болған майданға жіберілді. Онда жас жауынгер тез көзге ілінді: ол өзін прагматикалық және қорықпайтын командир ретінде көрсетті. Лейтенант Қошқарбаевтың алғашқы жауынгерлік операциясы – Варшаваны босату.
«Біз жанып жатқан қалаға кірдік. Бұл әсер тозаққа түскенмен бірдей. Үйлердің жалаңаш қабырғалары, құбыжық шұңқырлар. Көшелерде үйілген мәйіттердің үйінділері», – деп, еске алады Батыр.
Алғашқы шайқастарда ол комбатты оттың астынан шығарды, ал Берлиннің астында оққа ұшып, қабағын жарақаттады. Осылайша, Қошқарбаев әріптестерінің арасында «Өткізбейтін» деген лақап атқа ие болды.
1945 жылдың сәуірінде болашақ Батыр Берлиннің қақ жүрегінде соғысты.
РЕЙХСТАГ ЖЫРЫ
Әскери тарихшылардың айтуы бойынша, соғыстың соңғы күндерінде Берлинге қарай жылжып келе жатқан әскерлердің әрқайсысында Рейхстаг ғимаратының үстіне бір қызыл жалау дайындалды. 1945 жылы 22 сәуірде 3-ші ереуіл армиясында осындай тоғыз жалау әзірленді (оның құрамына кіретін дивизиялардың саны бойынша). Қызыл жалаулар мен жалаушалар Рейхстагқа өтіп, оларды ғимаратқа орнатудың басты міндетімен күрескен барлық шабуыл топтарында болды. Рейхстагтың үстінде 40-қа жуық жалау көтерілді. Алайда, Қошқарбаевқа берілген ту Рейхстагта жүруге арналған Жеңістің ресми туы болған жоқ. 3-ші ереуіл армиясының Әскери кеңесі осындай тоғыз жалауды дайындады, ал 674-ші полк бірде-бір жалау алмады.
«Біздің полкке жеребе түскен жоқ», – деп, еске алады Григорий Булатов. – Полк командирі Рейхстагтың үстінде міндетті түрде Әскери кеңестің туы желбіруі шарт емес екенін айтты. Дұрыс материалды табыңыз – міне, сізге ту. Сондықтан жауынгерлер қызыл неміс мамық төсегінен бірінші Жеңіс туын кесіп алды. Батальон командирі Давыдов мені терезеге апарды (бұл әлі Гиммлердің үйінде).
«Көрдің бе, – деді ол, – Рейхстаг? Дұрыс адамдарды таңда, сонда, сен туды тігесің». Және ол маған қараңғы, біршама ауыр пакетті – қара қағазға оралған туды берді. Мен барлаушылар тобымен терезеден секіріп түстім. Көп ұзамай бәріміз жатуға мәжбүр болдық. Қатты өрт басталды. Менің қасымда бір ғана жауынгер қалды. Бұл Григорий Булатов болатын. Ол: «Не істейміз, жолдас лейтенант?» – деп сұрай берді. Біз онымен су толған арықтың жанында жаттық. «Атымызды туға жазайық», – дедім мен оған. Қалтамда кездейсоқ болған химиялық қарындашпен көпірдің астына «674-ші полк, 1-ші батальон» деп жаздық. «Лейтенант Қошқарбаев, Қызыл армия жауынгері Булатов» деп, аты-жөндерімізді таңбаладық. Қараңғы түскенше осында жаттық. Содан кейін артиллериялық жаулау басталып, алғашқы оқ атылған соң, біз Рейхстагқа қарай жүгірдік. Булатов ту көтерді», – деп жазды кейінірек Қошқарбаев өз естелігінде.
Бұған дейін басқа бөлімшелер жалаушаларды көтергендерін және бүкілодақтық радио бұл жаңалықтарды қайталағанын хабарлады. Жеңістің шарықтау шегі идеологиялық тұрғыдан «жоспарланған» болып шықты.
ҚР БҒМ Ғылым комитеті Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты Амангелді Қашкеевтің айтуынша, Рейхстагқа дейінгі жорығын тағы біреу бірінші болып белгілегені туралы әңгіме басталғанда, Булатов наразылық білдіре бастады: «Суретті қайтарыңыз, біз тағы да шабуыл жасаймыз және бірінші болғанымызды дәлелдейміз».
Нәтижесінде, Булатов пен Қошқарбаев ешқашан жоғары марапатқа ие болған жоқ. Кеңес Одағының билігі оны басқаларға – Егоров пен Кантарияға берді. Кеңес оқушылары тарих сабақтарында олардың есімдерін жаттаған, ал басқа кейіпкерлер тек марапаттау парақтарын сақтаған, онда ақ-қара түспен «Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылған» деп жазылған. Бірақ ұсынылған – марапатталған дегенді білдірмейді.
Сонымен бірге, Григорий Булатовтың тағдыры өте қайғылы болды. Бір нұсқа бойынша, Сталин онымен жеке сөйлесіп, оның жетістіктері туралы білетінін, бірақ «…жағдайлар сіздің орныңызда басқалардың болуын талап етеді…» деп айтқан.
МОМЫШҰЛЫНЫҢ ХАТЫ
Батыр Бауыржан Момышұлының Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысына 1970 жылғы 13 ақпандағы хаты бар. Онда айтылғандай, 1970 жылдың басында олар кездесуге шешім қабылдайды. Алайда, полковниктің денсаулығына байланысты кездесе алмайды.
«Өкінішке қарай, денсаулығыма байланысты, мені қабылдау құрметіңізді пайдалана алмадым, – деп жазды Момышұлы Қонаевқа. – Менің Сізге жеке өтінішім немесе басқа да істерім жоқ. Мен сізге бір жағдай туралы, яғни Рейхстагтың үстінен Қызыл туды бірінші болып көтерген Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатовтың ерлігі туралы баяндағым келді».
Бұдан әрі Момышұлы Қошқарбаев пен Булатовтың ерлігі туралы материалдар жинап, архивтерде ұзақ уақыт жұмыс істегенін хабарлайды. Олардың ерлігі ширек ғасырға толғанын айта отырып, ол былай деп жазды: «Мен азамат ретінде және жауынгер ретінде Сізден бұл мәселені объективті түрде сұраймын; менің жасым 60-та – әскери абыройым бар. Сіз мені дұрыс түсінесіз деп үміттенемін». Және ол: «ерлік елеусіз қалмасын» – бұл менің афоризмім» деп жазады. Полковник Қошқарбаев пен Булатовтың ерлігі туралы құжаттық дәлелдер келтіреді. Атап айтқанда, 1945 жылы Армияның «Отан жауынгері» газетінде «Олар шайқаста ерекшеленді» (3 мамыр), «Олар Жеңіс туын көтерді (5 мамыр) және «Екі батыл» (16 қыркүйек) атты үш материал жарық көрді. Мысалы, «Олар шайқаста ерекшеленді» материалында: «Отан батырлардың есімін терең құрметпен айтады. Кеңес батырлары – халықтың ең жақсы ұлдары. Олардың керемет ерлігі туралы кітаптар жазылады, әндер қосылады. Гитлеризм цитаделінің үстінде олар Жеңіс туын көтерді. Батырлардың есімдерін есте сақта: лейтенант Рақымжан Қошқарбаев, қызыл әскер Григорий Булатов».
Қазақстандық Қошқарбаев пен Булатовтың ерлігіне белгілі жазушы, майдан тілшісі, екі сталиндік сыйлықтың лауреаты Борис Горбатов, майдан кинооператоры, Социалистік Еңбек Ері, Ленин сыйлығының, үш сталиндік сыйлықтың, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, генерал-фельдмаршал Фридрих Паулустың тұтқынға түсуін, Сталинград, сондай-ақ Германияны сөзсіз тапсыру туралы актіге қол қою туралы таспалаған Роман Кармен тәнті болды. Мысалы, Горбатов 1948 жылы 18 желтоқсанда «Литературная газетада» былай деп жазды: «Шынында да, біздің армия жауынгерлерін қырандармен және бүркіттермен салыстыруды тоқтататын кез келді. Менің көз алдымда басқа жолдастарымен бірге Рейхстагқа Жеңіс туын көтерген қазақ Қошқарбаевпен қандай бүркітті салыстыруға болады». Ал, Кармен 1949 жылы 8 мамырда «Казахстанская правда» газетінде былай деп жазды: «Біз бұрынғы майдангерлердің ерлік істеріне ерекше тоқталамыз. Солардың бірі – жолдасым Қошқарбаевпен тағы да кездескім келеді. Ол қазір қайда? Менде Рейхстагтың төбесіне қызыл жалауша ілген кездегі ержүрек жауынгер бейнеленген кадрлар бар».
Тіпті, Рейхстагқа Жеңіс туын көтергені үшін Кеңес Одағының Батырлары атағын алған Мелитон Кантария мен Михаил Егоров Қошқарбаев пен Булатовтың ерлігін мойындайды. Бұл туралы олардың 1960 жылы 9 мамырда «Фрунзевец» газетінде жарияланған «Біз сізге сәлем жолдаймыз!» хатында жазылған. Қошқарбаев пен Булатов бір кездері Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғаны белгілі. Момышұлы жазғандай, «бұл туралы реляция әлі күнге дейін Кеңес Армиясының Бас штабының мұрағатында жатыр (Мүмкін, Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы өтініш 1937 жылы әкесінің негізсіз қуғын-сүргініне байланысты қабылданбаған шығар)». Шамасы, Булатовқа да Қошқарбаевпен бірге болғаны үшін бас тартылды, өйткені екеуі де Қазақстаннан.
Тек жылдар өткен соң ғана, уақыт жалпы жұртшылық үшін бәрін өз орнына қоя бастады. Мәскеуді қорғаған батыр, панфиловшы Бауыржан Момышұлының бастамасымен сол кездегі жас қазақ журналисі Кәкімжан Қазыбаев «Жас қазақтың ерлігі» атты соғыстан кейінгі алғашқы мақаласын 1958 жылы «Лениншіл жас» газетінде жариялады. Жұрт Батырлар туралы тағы да біле бастады.
ҰЛЫ МӘРТЕБЕЛІ ІС
Рақымжан Қошқарбаев өзінің ержүрек ісімен ешқашан мақтанбаған. Оның қызы Әлия Қошқарбаева әкесінің Рейхстагқа Жеңіс туын тігу секілді бұйрықты алғашқылардың бірі болып орындау бақытына жолы болғандықтан ғана ие болғанын жиі айтқанын есіне алады. Ол бұны «Ұлы мәртебелі іс» деп атаған.
Ол қазіргі уақытпен өмір сүруге тырысты. Жақсы әке, күйеу және дос болуды қалады. Соғыс туралы еске түсіргенді ұнатпады. Жеңіс күні ұстамды болды. Тіпті, жақындары оның жүрегінде не болып жатқанын білмеді.
«Соғыс оны қатты шыңдаған шығар. Ол ешқашан соғыс туралы өзінің ішкі ойларымен бөліспеді. Отбасы Жеңісті тойлап, достары оны қонаққа шақырса да. Әкем соғыс туралы фильмдер көргенді де ұнатпады. Онда ертегілер көрсетіліп жатқанын айтатын. Соғыста бәрі кинодағыдай емес. Бірақ, шайқаста болған көптеген адам фильмдерге осылай қарады», – деді Әлия Қошқарбаева әкесі туралы.
Рақымжан Қошқарбаевтың немере сіңілісі Рымжан Мұсабекова да ағасы туралы: «Барлық ағайындылардың ішінде ол ең көпшілі әрі бәріне көмектесетін еді», – деп еске алады.
Әріптестерінің жадында да ол жақсы атымен, ізгі ісімен қалып қойды. «Мен одан көмек сұрағаным есімде. Бір танысым қызын жатақханаға орналастыруды өтінді. Ол кезде Рақымжан Алматыдағы қонақүйдің директоры болып жұмыс істейтін. Бізді өз кабинетінде жылы қабылдады, мәселені тыңдап, шешуге көмектесті», – деп бөлісті тыл ардагері, Ақмола облысы Целиноград ауданының Құрметті азаматы Ерден Абаев.
Тарихшы Амангелді Қашкеев лейтенант Қошқарбаевтың күші неде екенін былай түсіндіреді: «Оның рухы неге жоғары болды? Ол әкесі үшін соғысқан. Көбісі осылай соғысты. Көбісі осылай ойлады: менің әкем заңсыз қуғын-сүргінге ұшырады, атылды, Сібірдің бір жерінде жоғалып кетті. Егер мен бұл ерлікті жасасам, онда Сталиндік тоталитаризмнің құрбаны болғандардың атынан жасаймын».
ЕЛ ҮШІН ЖАСАЛҒАН ЕРЛІК ҰМЫТЫЛМАЙДЫ
Өкінішке қарай, Қошқарбаев пен Булатовтың көзі кеткен соң ғана тарихи әділеттілік орнады. Шамамен 19 жыл бұрын, 2005 жылы 7 мамырда тарихшы Болат Асанов Ресей президенті Владимир Путинге лейтенант Қошқарбаевқа қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіру туралы жеделхат жолдады. Көптеген дәлел, соның ішінде Бүкілодақтық радиода Левитанның хабарламасы, 150-дивизияның аға лейтенанты Василий Субботиннің күнделігінен үзінділер, сондай-ақ Ресей Федерациясының Әскери тарих институтының жұмысы Рейхстаг ғимаратында Жеңіс символын алғаш орнатқандар ерлігін ресми тануға көмектесті.
Содан бері көптеген жылдар өтсе де, қазақ лейтенантының ерлігі туралы естелік өмір сүруін тоқтатан жоқ. Астанада оған ескерткіш орнатылды, оның есімімен Қазақстан астанасындағы даңғыл мен Алматыдағы көше аталды, ол туралы бірнеше фильм түсірілді. Қазір Ақмола облысы Қосшы ауылындағы орта мектеп батырдың есімімен аталады.
Ресей Сыртқы істер министрлігі өзінің Instagram-дағы ресми аккаунтында Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатовтың ерліктері туралы айтты. Онда: «Олар Рейхстагтың баспалдақтарымен көтерілген алғашқы ерлердің бірі болды», – деп жазылған.
«Рейхстаг баспалдақтарымен көтерілген алғашқы батырлардың қатарында 20 жастағы лейтенант Рақымжан Қошқарбаев пен 19 жастағы қызыл әскер Григорий Булатов болды. Жауынгерлер өздерімен бірге қарапайым қызыл кенеппен жалауша туын алып жүрді. 150-дивизияның жауынгерлік журналына сәйкес, 14:25-те олар ғимараттың орталық бөлігіне қарай жылжып, негізгі кіреберістің баспалдақтарына қызыл жалауша қойды. Бұл азат етуші сарбаздар Рейхстаг үстіне тіккен тулардың алғашқысы болды», – делінген Ресей СІМ хабарламасында.
Сонымен қатар, Ұлттық статистика бюросының деректерін талдау Қазақстан халқы арасында жаңа туған нәрестелерге арналған есімдерді таңдаудағы үрдістер мен артықшылықтарды түсінуге мүмкіндік береді. Бір қызығы, Берлинде Рейхстагқа Жеңіс туын көтерген Қазақстанның ұлттық батыры Рақымжан Қошқарбаевтың есімі – ең танымал есімдердің бірі.
Батырдың өзі Одер өзені арқылы өтетін шайқастар үшін І дәрежелі Отан соғысы орденімен, Берлин және Рейхстагтағы шайқастар үшін Қызыл Ту орденімен, «Берлинді алғаны үшін» медалімен марапатталған.
Көп жылдан кейін, 1985 жылы Қошқарбаев II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды. ҚР Президентінің 1999 жылғы 7 мамырдағы Жарлығымен оған қайтыс болғаннан кейін Халық Қаһарманы («Қазақстанның Халық Қаһарманы») атағы берілді.
Рақымжан Қошқарбаевтың өзі орыс тілінде жазылған екі кітап – «Жеңіс туы» және «Штурм» атты әдеби мұра қалдырды.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
