Палестиналық ХАМАС тобы өзінің саяси жетекшісі Исмаил Хания Тегерандағы резиденциясында Израильдің соққысынан қаза тапқанын хабарлады. 62 жастағы Хания ХАМАС-тың негізгі жетекшісі және идеологы саналған.
«Аға, көшбасшы, қозғалыс жетекшісі моджахед Исмаил Хания Иранның жаңа президентінің инаугурациясына қатысқаннан кейін Тегерандағы штаб-пәтерінде сионистердің шабуылынан қаза тапты», – деп хабарлайды әлемдік агенттік ХАМАС мәлімдемесіне сілтеме жасап.
ХАМАС-тың саяси жетекшісі Исмаил Хания өлімінің бұл топқа және Израильге ғана емес, сонымен бірге бүкіл Таяу Шығыс аймағы үшін, тіпті одан да кеңірек салдары болуы мүмкін. Өлім болған жер Тегеран – оқиғаға қосымша геосаяси өлшем береді. Бұған қоса, мұндай көлемдегі фигураны алып тастау радикалды исламшылдарды әлсірете ме, керісінше күшейте ме, ол жағы қазір белгісіз.
Көптеген себепке байланысты Ханияның өлімі ХАМАС үшін ауыр соққы болды, алайда бұл топ тез арада қалпына келеді. Исмаил Хания халықаралық аренадағы ұйымның бет-бейнесі, оның дем берушісі әрі идеологы болды және оны алып тастаудың үлкен символдық мәні бар. Дегенмен, топ ХАМАС-тың, ең алдымен, идея екенін, ал идеяны өлтіруге болмайтынын мәлімдеген.
Сондай-ақ, Исмаил Хания «ХАМАС-тың әмияны» болды, ол қаржылық ағындарды басқарды және ұйымның қажеттіліктері үшін миллиардтаған донорлық ақшаны тартты. Ол қайтыс болғаннан кейін қаржылық шығын сезіледі, бірақ көпке созылмайды, өйткені онымен осы салада ұйымның басқа жоғары лауазымды басшылары жұмыс істеді. Ханияның өлімі ол бақылаған маңызды процестерге, атап айтқанда, израильдік кепілге алынғандардың тағдыры туралы келіссөздер мен Газадағы бітімге көбірек әсер етуі мүмкін.
ИСМАИЛ ХАНИЯ КІМ?
Исмаил Хания ХАМАС саяси бюросын басқарған әрі Газадағы Палестина автономиясы үкіметінің премьер-министрі болған беделді тұлға. Соңғы жылдары ол Катарда тұрып, Газа секторында ұзақ уақыт болмаған.
62 жастағы Исмаил Хания 2017 жылы Халед Машалдың орнына ХАМАС саяси бюросының басшысы болып сайланды, бірақ 2006 жылы ХАМАС-тың Газадағы сайлауда күтпеген жеңісінен кейін Палестина автономиясының премьер-министрі болған кезде беделі өсті.
Хания 1962 жылы Газа қаласының батысындағы босқындар лагерінде дүниеге келген. Оның ата-анасы 1948 жылғы араб-израиль соғысы кезінде қазіргі Ашкелон қаласының маңындағы үйлерін тастап кеткен. Ол Газа ислам университетінде араб әдебиетін оқып, исламдық қозғалысқа араласады.
Хания 1987 жылы университетті бітіріп, бірінші интифадаға қатысып, көп ұзамай Израиль билігі наразылық шерулеріне қатысқаны үшін қамауға алды. Ол қысқа мерзімге бас бостандығынан айырылды.
1988 жылы ХАМАС «негізгі қарсыласу қозғалысы» ретінде Газада жетекшілік еткен кезде ол қайтадан тұтқындалып, алты айға түрмеге жабылды. Келесі жылы Хания тағы да тұтқындалып, үш жылға бас бостандығынан айырылды.
1992 жылы бостандыққа шыққаннан кейін Хания ХАМАС-тың аға жетекшілері Абдель Азиз Рантиси, Махмуд Захар және топтың 400-ден астам мүшесімен бірге Израиль мен Ливан арасындағы бейтарап аймақ Мардж-әз-Зухур лагеріне депортацияланды, ол жерде тағы бір жылын өткізді.
Хания 1993 жылы желтоқсанда Газаға оралып, Ислам университетінің деканы болып тағайындалды.
1997 жылы Хания ХАМАС қозғалысының рухани жетекшісі шейх Ахмед Ясиннің хатшысы және оң қолы болды, бұл оның ұстанымын айтарлықтай нығайтты.
2003 жылдың қыркүйегінде Хания мен Ахмад Ясин Израиль әуе күштерінің Газа қаласындағы тұрғын үйге жасаған соққысынан жеңіл жарақат алды. Алты айдан кейін Ахмед Ясин таңғы намаздан кейін мешіттен шығып бара жатқанда израильдіктердің соққысынан қаза тапты.
Хания 2006 жылы Палестина билігі сайлауында ХАМАС-тың сайлауалды науқанының менеджері болып сайланды. Ол жерде қозғалыс кандидаттары Палестина заң шығарушы кеңесіндегі 132 орынның 76-сын жеңіп алды. Палестина автономиясының басшысы Махмуд Аббас ХАМАС-тан жаңа үкімет құруды сұрады. Алайда, бұрынғы билеуші ФАТХ қозғалысымен және басқа да фракциялармен бірнеше апта бойы жүргізілген коалициялық келіссөздер сәтсіз аяқталып, Хания негізінен өз командасы мен бірнеше технократтардан тұратын үкімет құруға мәжбүр болды.
2006 жылы 16 ақпанда ХАМАС Ханияны Палестина автономиясы үкіметінің премьер-министрі етіп тағайындады, ол бірнеше күн ішінде қызметіне кірісті. Өз әкімшілігінің күн тәртібін баяндаған Хания АҚШ пен Еуропалық одағын «ХАМАС зорлық-зомбылықтан бас тартпайынша және Израильді мойындамайынша, Палестина билігін қаржыландыруды тоқтатамыз» деген қоқан-лоққыларын орындамауға шақырды. Ол палестиналықтардың тәуелсіздік үшін күресті жалғастыруға құқығы бар екенін, бірақ сонымен бірге қақтығысты шешу үшін халықаралық делдалдармен келіссөз жүргізгісі келетінін айтты.
«Біздің үкімет аймақта әділ бейбітшілік орнатуға, оккупацияны тоқтатуға және құқықтарымызды қалпына келтіруге бар күш-жігерін аямайды», – деді ол. Бір жылдан кейін Хания үкіметін Палестина ұлттық әкімшілігінің президенті Махмуд Аббас таратып жіберді, бірақ ХАМАС бұл шешімді заңсыз деп жариялады және министрлер кабинеті өз жұмысын жалғастырып, Газа секторын тиімді бақылауға алды.
Ондағы билік үшін қанды күрес Аббас басқарған ФАТХ қозғалысының өкілдері ақыры Газадан қуылғанға дейін бір апта бойы жалғасты. Алайда, содан бері Хания ФАТХ-ты татуласуға бірнеше рет шақырды.
2017 жылы 6 мамырда ол ХАМАС саяси бюросының басшысы болып сайланды. Бірнеше күн бұрын ХАМАС өзінің жарғысын қайта қарады. Қозғалыс жариялаған құжатта Палестинаны 1967 жылы алты күндік соғыс нәтижесінде анықталған шекаралар аясында мойындайтыны және оның басты жауы «сионистік басқыншылық жобасы» екені айтылған.
Қозғалыстың жетекшісі ретінде Хания 2022 жылы Ресейге барды, онда оны Сыртқы істер министрі Сергей Лавров қабылдап, ХАМАС Ресейдің сыртқы саясатындағы көптеген ұстанымды бөлісетінін айтты. Ол Мемлекеттік Дума депутаттарымен де сөйлесті, тіпті Қазанға барып, Татарстан басшысы Рустам Миннихановпен кездесті.
2018 жылы Америка Құрама Штаттары Ханияны лаңкес деп таныды және оған қарсы санкциялар салды. АҚШ Мемлекеттік департаменті Хания «ХАМАС-тың әскери қанатымен тығыз байланыста» және «қарулы күресті, соның ішінде бейбіт тұрғындарға қарсы күресті қолдайды» деп мәлімдеді.
7 қазанда ХАМАС-тың Израильге жасаған шабуылынан кейін Хания Дохадағы кеңсесінде қозғалыс жетекшілерімен бірге видеоға түсіп, араб телеарнасының ХАМАС-тың әскери қанаты Изз ад-Дин әл-Кассам бригадасының содырлары туралы репортажын көрді. Осыдан кейін Хания осы жеңісі үшін Аллаға шүкіршілік етіп дұға жасады.
Осы жылдың мамыр айында Хания Катар премьер-министрімен және Мысырдың Барлау министрімен телефон арқылы сөйлесіп, ХАМАС олардың атысты тоқтату туралы ұсынысымен келіскенін айтқаны туралы хабарлар пайда болды. Палестиналық жоғары лауазымды шенеунік сол кезде Би-би-сиге ХАМАС келісімнің талаптары орындалса, «дұшпандық әрекеттерін» мәңгілікке тоқтатуға дайын екенін білдіргенін айтты. Алайда, жағдайдың дамуы байқалмады, ХАМАС Израильге қарсы операцияларын жалғастырды.
Исмаил Хания немере қарындасы Амал Ханияға он алты жасында үйленіп, 13 бала – сегіз ұл, бес қыз сүйді.
Осы жылдың сәуір айында Газа секторында Ханияның үш ұлы Израиль әуе шабуылынан қаза тапқан болатын. Израиль армиясының хабарлауынша, қаза тапқандардың барлығы ХАМАС қарулы қанатының мүшелері. Ханияның тағы бір ұлы ақпан айында, оның ағасы мен жиені қазан айында, ал немересі қарашада өлтірілгені хабарланды. Содан кейін Хания өзінің балалары мен немерелерін «шейіттер» деп атап, туыстарының өлімі ХАМАС-тың қазіргі атысты тоқтату келіссөздеріндегі ұстанымын өзгертпейтінін айтты. Хания Әл-Жазираға берген сұхбатында «Біздің талаптарымыз анық әрі нақты, біз ешқандай жеңілдік жасамаймыз. Жау келіссөздердің ортасында және біздің қозғалыс өз жауабын жібермей тұрып, менің ұлдарыма шабуыл жасау бізді ұстанымымызды өзгертуге итермелейді деп ойласа, қателеседі», – деген болатын.
«АЙМАҚТЫ ХАОСҚА АПАРАТЫН ҚАУІПТІ ШИЕЛЕНІС»
Ханияны өлтіруге жауапты адамдарды іздегенде халықаралық қоғамдастық көзқарастары автоматты түрде Израильге ауды, дегенмен ол өзінің әдеттегі тәжірибесіне сүйене отырып, болған жағдайға түсініктеме бермейді.
Би-би-си орыс қызметінің Израильдегі дереккөздерінің хабарлауынша, сәрсенбі күні таңертең осыған байланысты елдің саяси және әскери басшылығына тиісті нұсқау берілген. Алайда, Катар, Иран, йемендік хуситтер, Түркия және Батыс жағалаудағы Палестина автономиясының басшысы Махмуд Аббас өздерінің ресми мәлімдемелерінде Израильді ешбір шартсыз кінәлі деп жариялады. Атап айтқанда, Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған Тегерандағы шабуылды «сионистік варварлық» деп атады. Бұған қоса, әрине, ХАМАС пен оның одақтастары қазіргі жағдайда Израиль үшін ең нәзік мәселе – израильдік барымталардың тағдырын пайдалануға тырысады.
Бұл мәселе Ханияның тікелей жауапкершілігінде болды және кем дегенде келіссөздер мен әскери қысым арқылы Израиль кепілге алынған 105 адамды қайтарып берді, олардың 80-нен астамы Израиль азаматтары.
Израиль барлау қызметінің соңғы мәліметтері бойынша, Газа секторында 74 адам тірі қалуы мүмкін. Шілде айының басында жасырын барлау көздеріне сілтеме жасай отырып, кепілге алынған 30 адамды – әйелдер, балалар мен қарт ерлерді үйлеріне қайтару туралы келісім дайындалып жатқаны хабарланған. Бұл мәміленің егжей-тегжейлері белгісіз, бірақ қазір, ең алдымен, бұл, кем дегенде, жақын болашақта мүлдем болмайды.
Израиль мен ХАМАС арасындағы келіссөздерге делдал болған Катар Ханияны өлтіру «аймақты хаосқа апаратын және бейбітшілік мүмкіндігіне нұқсан келтіретін қауіпті шиеленіс» деп мәлімдеді. Катар билігінің сөздерін кепілге алынған адамдарды босату туралы келіссөздер тоқтатылып жатқандығы туралы сигнал ретінде қабылдау керек пе, жоқ па, әлі белгісіз.
Израильдің көзқарасы бойынша бұл келіссөздер қазірдің өзінде тығырыққа тірелді. Енді ХАМАС саяси бюросының басшысы ретінде Ханияның орнына кімнің келуі маңызды болады. Басқалармен салыстырғанда ол салыстырмалы түрде қалыпты саясаткер болып саналды, бірақ ол қайтыс болғаннан кейін топтағы радикалды күштер алға шығуы мүмкін, бұл Израильмен келіссөздер процесін айтарлықтай қиындатады.
ХАНИЯНЫҢ ИРАН АУМАҒЫНДА ӨЛТІРІЛУІ –
ИЗРАИЛЬДІҢ АРАЛАСУЫН ДӘЛЕЛДЕЙТІН ТАҒЫ БІР АРГУМЕНТ
Ханияны соңғы жылдары ол өмір сүрген және оның қозғалыстары белгілі болған Катарда емес, Иран аумағында өлтіру – Израильдің араласуын дәлелдейтін тағы бір аргумент. Катар – Израиль мен ХАМАС арасындағы негізгі делдалдардың бірі (одақтастарымен бірге). Бұл елдің аумағында осындай атышулы кісіні өлтіру соңғы дипломатиялық күш-жігерге орасан зор, бәлкім орны толмас зиян келтіреді.
Екінші жағынан, Иран территориясындағы мақсатты жою, әсіресе жаңа президенттің инаугурациясына байланысты елдегі қауіпсіздік шаралары күшейтілген уақытта, Аятолла режиміне күшті сигнал.
Біріншіден, бұл Израильді қаралаушылардың екі майданда: Газа секторында және Ливанмен шекарада соғыстан шаршады деген сеніміне нұқсан келтіреді. Израиль барлауының бұрынғы даңқы 7 қазандағы ең қуатты лаңкестік шабуылды өткізіп жібергеннен кейін айтарлықтай әлсіреді.
Ханияны өлтіру Израильдің ісі деп есептейтін болсақ, онда оның орасан зор әскери және барлау мүмкіндіктері айқын көрінеді. Сонымен қатар, Тегерандағы оқиғалардан бір-екі сағат бұрын Израиль Ливанның «Хезболла» тобының Бейруттағы командасына соққы берді (Израиль қорғаныс күштері бұл соққыны жасағанын бірден мойындады).
Екіншіден, Ханияның Иран территориясындағы өлтірілуімен Израиль (егер ол болса) оны Иранмен толық ауқымды тікелей қақтығыс перспективасы қорқытпайтынын анық көрсетеді, оның ықтималдығы Иранға дейінгі «Хезболла» Израильдің солтүстік шекараларында күшейген сәттен бастап айтылады.
«Егер бұрын Иран Израильмен шектесетін Ливан мен Сириядағы сенімді өкілдері арқылы әрекет етіп, оларды қаржыландырып, жабдықтаса, қазір Израильге тікелей шабуыл жасауға дайын екенін көрсетіп отыр. Біз бұл жай ғана теория және израильдік паранойя екеніне сенбейміз», – деді Израиль премьер-министрінің бұрынғы кеңесшісі Ариэль Булштейн Би-би-си орыс қызметіне берген түсініктемесінде.
«Израиль оқиғалардың кез келген өрбуіне дайындалуға мәжбүр, әсіресе Иранның Израильге шабуылы «осы жылдың сәуір айында» орын алған соң, ол сенімді тұлғалардың қолымен емес, ашық түрде өтті. Бұл енді қандай да бір ықтималдық емес, шындық. Әрине, Израиль соғысқа дайындалуда, ол кез келген қауіпке төтеп бере алуы керек», – деп түсіндіреді сарапшы.
АРЫ ҚАРАЙ НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
Тегеран мен Бейрутке бір мезгілде екі дерлік соққы беру Иран мен оның одақтастарының алдында сөзсіз сұрақ тудырады: ары қарай не істеу керек? Ал, содан кейін, көптеген сарапшының пікірінше, «шейіттік осьтің» алдында екі жол бар – жағдайды ушықтыру немесе оны шешу. Иран билігі Израиль Ханияны өлтіргені үшін жоғары баға төлейтініне уәде берді. Олардың айтуынша, Израиль басшылығы қызыл сызықтан өтіп кеткен.
Салыстырмалы түрде байсалды саясаткер болып саналатын Иранның жаңа президенті Масуд Пезешкиан өз елі «өзінің аумақтық тұтастығын, абыройын, ар-намысы мен мақтанышын қорғап, лаңкестік басқыншыларды өздерінің зұлым әрекеттеріне өкіндіретінін» айтты. Бірақ, мұндай риторикаға қарамастан, Иран қазіргі кезеңде Израиль дайын емес нәрсені ұсына алмайды.
Иранның осы жылдың сәуір айында жүздеген дронды, баллистикалық және қанатты зымырандарды пайдаланып, Израильге жасаған тұңғыш тікелей шабуылын Израиль шығынсыз тойтарып берді және Иранның арсеналында әзірге одан күшті ештеңе жоқ.
Иран Израильді кез келген жолмен жоюға тырысады, бірақ оның қолында ядролық қару болғанша күткенін айтады израильдік саяси шолушы Рон Бен Йеши. Сонда ол және оның спутниктері Солтүстік Корея сияқты АҚШ пен оның көршілес Оңтүстік Кореясын мазақ етуге мүмкіндік беретін иммунитетке ие болады. Иран ядролық қаруы болса, АҚШ Израильге көмекке келуге асықпайтынын біледі дейді сарапшы.
Бірқатар сарапшылардың пікірінше, аймақта үлкен соғыс болмай қоймайды, бірақ оның уақыты әлі келген жоқ. Иран режимі мұндай атышулы кісіні өлтіру дәл өз астанасында, ұлықтау тойлары кезінде орын алғаны үшін қорланғаны анық. Ол күрделі дилеммаға тап болды: Израильге жауап бермеу өз бұқарасының алдында әлсіздік танытуды білдіреді және мақсатқа жете алмау одан да үлкен әлсіздіктің белгісі болар еді. Сарапшылардың пікірінше, Тегеранның келесі қадамын мұқият ойластыруы бұрынғыдан да маңызды және бұл уақытты қажет етеді. Сірә, жақын арада ол аймақтағы сенімді адамдары арқылы Израильге қарсы әрекеттерін күшейтеді, бірақ бұл туралы ешқандай жаңалық жоқ.
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН
«Исмаил Ханияның өлімінен кейін топтың келесі лидері кім болады?» деген сауал әлем саясаткерлерінің алдынан шығуда. ХАМАС ұйымы басшылық лауазымдарға сырттан, танысу арқылы немесе туыстық байланыстар негізінде келу мүмкін болмайтындай етіп ұйымдастырылған. Маңызды орынға ие болу үшін сіз топтастыру иерархиясындағы барлық жолдан өтуіңіз керек, әр кезеңде адалдықты тек жалаң мәлімдемелермен емес, істермен дәлелдеуге тиіссіз.
ХАМАС-та бір отбасының көптеген өкілі болуы мүмкін, бірақ мұндай әулеттер жоқ: ұлы әкесінің орнына тек туыстық қатынастар негізінде келмейді, ұйымда еңбек сіңірген жылдары және сол жұмысты объективті орындау қабілеті болуы керек. Әдетте, бір көшбасшының орнына шамамен бір ұрпақтан шыққан адам келеді. Сондықтан топ басшылығында әке мен ұлдан гөрі ағайындыларды немесе немере ағаларды жиі кездестіруге болады.
Осыған байланысты Исмаил Ханияның ұлдары онымен бірге ХАМАС-тың қаржылық ағындарында жұмыс істегенімен, бірақ оны саяси тұрғыдан алмастыра алмайды. Бұл бірдей масштабтағы адам болуы керек. Бәлкім, ХАМАС саяси бюросы төрағасының міндетін атқарушы болып Халед Машал тағайындалар?. Ол ұйым құрылымындағы өте көрнекті тұлға. Машал бұл қызметті 1996 жылдан 2017 жылға дейін атқарды. ХАМАС-тың жаңа басшысын сайлау 2025 жылы өтеді.
Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ
